ӘДЕБИЕТ ЖАНАШЫРЫ
Біз бүгін шежірешінің бірі, кезінде қазақ халқының әйгілі ғұламасы Әлкей Марғұлан "Әлқуат менің Сыр бойындағы қазынам еді ғой. Өйткені, ол Сыр бойының архиві" деп атап көрсеткен Әлқуат Қайнарбаев туралы әңгімелемекпіз. Әлқуат Қайнарбаев 1898 жылы күз айында Қазалы уезіне қарасты Қарабас болысының "Кеңтүп" деген жерінде дүниеге келген. Әлқуаттың әкесі Қошалақ мінезі момын, кедей кісі болған. Ол Рсалды, Жібек, Әлқуат, Күләнда, Үсен атты бес балалы болыпты. Әлқуаттың әкесі Қошалақ 1925 жылы 78 жасында, шешесі Ақбала Меңлібайқызы 68 жасында қайтыс болған.
Әлқуат әуелі ауыл молдасынан ескіше хат таниды. Осы жерде бір айта кететін жайт, біз күні бүгінге дейін ертедегі мешіт ашып, бала оқытқандардың бәрін Құдайға құлшылық етуді үйретті деп келдік. Шындығында тек сол бағытта ғана болған жоқ. Олар ең әуелі араб әліппесін үйретіп, сол тілде оқып, жаза білуді алдымен мақсат етті. Міне, Әлқуат алғаш осындай ауыл молдасынан (ұстаз) сауаттанып шықты да, кейін сәбет мектебінің толық жеті класын бітірді. Сөйтіп, араб, латын, қарақалпақ, орыс тілдерін зеректікпен зердесіне құйып алды.
Әлқуат Ұлы Қазан революциясынан кейін Әулиеата (қазіргі Жамбыл) қаласына барып, мұғалімдер даярлайтын курста оқып, "Кеңтүп" мектебіне келіп ұстаздық етті. 1925 жылы тамыздың 15-інде Алтын Жүсіпқызына үйленді. Осы жерде 1928 жылы заманның ауыр кәмпеске кезінде алғашқы ауыл шаруашылығы артелін ұйымдастырушылардың бірі болды. 1929-1930 жылдар артельдің ізінен ұйымдасқан "Кеңтүп" кеңшарына төраға боп сайланды. Ал 1930 жылы Қазалыға ұжшар одағын басқаруға жіберілді. Мұнан соң 1932 жылы аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі боп тағайындалды. 1933 жылы білікті ұстазға Түркістан облысының Арыстағы оқу бөлімінің меңгерушілігі сеніп тапсырылды.
Әлқуат Қайнарбаевтың іскерлік қабілетін сол кездегі Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Темірбек Жүргенов жоғары бағалап, 1938 жылы СОКП мүшелігіне өтуге кеңес берген. Сол жылы Ә.Қайнарбаев Қармақшы аудандық партия комитетіне (хатшы Қанибек Өтепов) сектор бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. Бұл қызметті ол 1946 жылдың аяғына дейін істеді. Ал 1947-1948 жылдары территориясында алты ұжымшары бар Төрткүл ауылдық Кеңесі атқару комитетінің төрағасы болды. Еңбек демалысына шыққанға дейін он бір жыл аудандық тұтынушылар одағының бастығы міндетін атқарды. 1979 жылы қайтыс болды. Бұл Әлқуат Қайнарбаевтың қысқаша өмірбаяны ғана.
Ә.Қайнарбаев бала күнінен қазақ халқының ауыз әдебиетін ерекше сүйіп, оған ден қойып, жаттап өсті. Оны елдің қазынасы деп бағалап, тап-таза қалпында жинай бастады. 15-16 жасында-ақ Тұрмағамбеттің "Мәрді диқан", Қарасақал Ерімбеттің "Ақтам сахаба", Омар Шораяқұлының "Мағауия" атты көлемді дастандары мен халық ақындарының көптеген айтыстарын жатқа білді.
Әлқуатты Ешнияз салдың баласы Кете Жүсіп Шораяқтың Омарымен таныстырған. Сөйтіп, сол жолы жас әдебиет жанашыры Әлқуат Кете Жүсіп пен Омар ақынның көптеген өлең-жырлары мен дастандарын қағазға түсіріп алады. Қос шайыр Әлқуаттың бұл талабына ерекше риза болып, "Сен, Әлқуат, Сыр бойы өңірінің мұраларын кейінгі ұрпаққа жеткізсең олар саған үлкен алғыс айтып, зор құрмет тұтады, есіміңді биікке көтереді" деп ақ баталарын берген. Жас зерттеуші олардың кітапханасымен бірнеше күн танысып, аса құнды деректер жазып алған.
Әлқуат өз үйінде ғалым-зерттеушілердің әрекетіндей жұмыс істей білген. Сыр бойында өткен әрбір ақын-жырау шығармашылығына жеке-жеке папка арналып, олар арнаулы кілттеулі шкафта сақталған. Әр жол өлеңдер мен оқиға, шешендік сөздер арнайы дәптерге уақытылы тіркеліп, ол бірнеше данаға көшіріліп қойылған. Сонымен бірге, фольклоршының жұмыс кітапшасы болған. Онда әр жақтағы ел аузындағы әңгімелер мен мұраларды көп білетін адамдар мен ақын-жыраулардың мекен-жайы жазылған.
Қазалыдағы Ноғай мешітіндегі ХХ ғасырдың басында ашылып ғылыми және мәдени орталыққа айналған кітапхананың кітап қоры орасан бай, баға жетпес қымбат та сирек кездесетін шығармалары болған. Онда 1864 жылы Санкт-Петербургте және Орынбор, Қазан қаласында жарық көрген кітаптар мен журналдар сақталған. Міне, осы кітапханаға Әлқуат жиі қатынаған және 1916 жылдан бастап Мәскеуден қажетті газет-журналдар алдырып оқыған.
Әлқуат бірнеше рет Жанкент, Жетіасар, Түркістан, Отырарды аралап, Қорқыт мазары мен аңыздарын зерттеп, Әбубәкір Диваев, Әлкей Марғұлан, Рахманқұл Бердібаевтарға бірнеше жазба деректер ұсынған.
Сәбет үкімітінің алғашқы жылдарында Ташкенттен Қалжан Қоңыратбаев Әлқуатты әдейі іздеп келіп, оның архивінен халық ауыз әдебиетінің мұраларынан үш мың жол өлең жазып алған.
Әдебиет жанашыры Ұлы Отан соғысы жылдарынан әлденеше жыл бұрын-ақ жинаған мұраларын Қазақ КСР Ғылым академиясы мен Орталық Ғылыми кітапханаға (ОҒҚ) жібере бастаған. Осыдан соң ауыл ортасынан шыққан фольклоршы Қазақ КСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының ғалымдары мен көрнекті ақын-жазушылар тікелей байланыс жасаған. Мұны 1940 жылы Сәбит Мұқановтың Әлқуат Қайнарбаевтан атақты "Мақпал Сегіз" жыры мен Базар жырау Оңдасұлының өлеңдерін сұрап жазған сарғайған сарғыш хаты айқын дәлелдейді. Мұнан басқа да Әлқуаттың кітап "лабораториясына" қызығушылар, арнайы мән берушілер көптеп табылады.
Есмағанбет Ысмайылов, Ісмет Кеңесбаев, Әбділда Тәжібаев, Асқар Тоқмағанбетов, Мәлік Ғабдуллиндер хабарласып, халықтың бай мұраларынан алдырып, өз еңбектерінде пайдаланды. Ал ғылыми қызметкер, фольклоршы Мардан Байділдаев Әлқуат Қайнарбаевқа шәкірт саналып, үйінде бірнеше апталап жатып Тұрмағамбет Ізтілеуов, Кете Жүсіп Ешниязов, Омар Шораяқұлы, Шернияз Рылғасұлы, Тұрымбет Салқынбайұлы, Оңғар Дырқайұлы, Базар Оңдасұлы, Нұртуған Кенжеғұлов, Қарасақал Ерімбет Көлдейбекұлы шығармасы мен "Исатай – Махамбет", "Кенесары – Наурызбай" дастаны мен айтыс, жұмбақ айтыс, өтірік өлең, мақал-мәтелдер жазып алған.
Ә.Қайнарбаев жүз мың жолдан астам өлең, хисса, дастан, поэма, айтыс, тағы басқа ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, оның 60 мың жолдан астамын Қазақ КСР Ғылым академиясына тапсырған. "Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы" атты төрт томдық кітапта Ә.Қайнарбаев тапсырған қолжазбалар туралы деректер көптеп кездеседі. Кітапта "Ә.Қайнарбаев 1934 жылдан бастап қазақ ауыз әдебиетін әдеби қорларға тапсырып тұрған белгілі жинаушы" деп атап көрсеткен.
Әлқуат соңғы 1966-1971 жылдар аралығының өзінде академияға 31 мың жол өлең, 5772 жол шешендік қанатты сөздер жолдаған. Ол жинаған асыл қазыналар бойынша бірқатар ғылыми еңбектер де жазылды. Сол сияқты қазақ әдебиетінің көп жылдық тарихында Әлқуат жинаған құнды материалдар кеңінен пайдаланылды. Әсіресе, ол мұралар М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты тарапынан шығарылған әрқайсысы үш тін. Томдық "Айтыс", "Батырлар жыры", "Ертегілер" жинақтарында және "Үш ғасыр жырлайды", "Пернедегі термелер", ХVIII-XIX-XX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары" атты екі томдық көлемді жинақта жарияланды. Сөйтіп, ол республикаға белгілі ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаушы, Қазақ КСР Ғылым академиясының штаттан тыс тілшісі, Сыр бойындағы фольклоршы атанды.
1967 жылы тамыз айында "Литературная Россия" газеті "Фольклор жинаушы" атты мақала жариялапты. Онда: "Филолог Әлқуат Қайнарбаев халық ауыз әдебиетінің қазынасынан 100 мың жолдан аса мұра жинады. Ол Жүсіп Ешниязовтың "Сұрмерген" поэмасын сөзбе-сөз табанда жазып алды" делінген. Бұл фольклоршы еңбегіне берілген әділ бағаның бірі.
Әлқуат Қайнарбаевтың үйіне өнегелі сөз, үлгілі өлең іздеушілер көп келетін. Тіпті басқа облыстардан белгілі жерлес халық ақындары туралы дерек іздеушілер жиі ұшырайтын. Оның күйшілігі, домбырамен ақындар жырларын орындайтын жақсы термешілігі бар еді.
– Менің үлкен әкем Тұрмағамбет жыраудың барлық өлең-жырлары мен айтыстарын Әлқуат ақсақалдан жазып алдым. Атамның жарыққа шығуына, кейіннен Чапаев атындағы ұжымшардағы бір көшеге есімі берілуіне Әлқуат қария жинаған мұралары пайдасын тигізді, – дейді ақын Ибрагим Бекмаханов.
Иә, бұл күндері Әлқуат ақсақалдың көзін көрген көптеген қариялар оның табанды еңбекқорлығын, кей күндері таңертеңнен кешке дейін тапжылмай қолжазба түптейтінін, әрбір сөздің әрпіне ерекше мән бере қарайтынын, жазу үстелі үстіне сан түрлі қаламын түсіне қарап пайдаланатын ұқыптылығын тамсана айтып, таңдана еске алады.
Әлекең – Әлқуат Қайнарбаев көрсетіп кеткен өнегелі жол ұмытылмақ емес. Ол өркен жая бермек.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінің тарихы ұшан-теңіз. Оның ішінде Сыр бойы "Сыр елі – жыр елі" деген атағымен мәшһүр. Осы Сыр өңіріндегі түрлі тарихи оқиғалар мен ақын-жыраулардың өлең, дастандары мен ертегі, мысал әңгімелерін, шешендік сөздері мен айтыстарын және жұмбақтары мен мақал-мәтелдерін кішкене күндерінен зеректікпен жаттап өсіп, ел арасында "құйма құлақ" атанған, кейін есімдері республика көлеміне әдебиетші, зерттеуші ғалымдар арқылы танылған ауданымызда екі қария бар болатын. Оның бірі – Үбісұлтан Аяпұлы да, екіншісі Әлқуат Қайнарбаев еді.
Сәнтөре ПІРМАНОВ
