Кішкентай кезде қай үйге болсын бара қалсақ төргі бөлмеде қамшы ілулі тұратын. Қамшының жоғары тұруы бекер емес. Одан бөлек, жаңа туған сәби ұл болса «Дүниеге қамшыұстар келді» деп сүйіншілеген. Бұл дәстүр бүгінге дейін жалғасуда.

Қамшы мал айдайтын немесе атқа отырғанда тұлпардың арынын күшейтетін құрал ғана емес, сонымен бірге ұрыста ердің бағын ашар, қас жаудан құтқарар сенімді серігі. Жылқы алып, жылқы айдаған барымтада кісі өлімінің болмауының бір себебі де осы қамшы. Осылайша қамшы арқылы жауынан қорғанып, жайратып салатын адамды қазақта «қамшыгер» атаған. Қамшыгерлiк тума қабiлет десек те, адам табиғатындағы мергендiк, қырағылық, өткiрлiк, батылдық, сескенбейтiн сайыпқырандылық секілді қасиетпен ұштасатын өнер.

Қазақта қамшыны ұстау мен қолданудың өзіндік ережесі бар. Әдетте қамшыны оң қолға екі бүктеп ұстайды. Қамшы өрімін төмен қарата ұстау дұшпандықтың, әдепсіздіктің белгісі. Сондайақ жол көрсеткенде саусақпен емес, қамшымен нұсқайтын болған. Ертеректе қазақ халқының салты бойынша қамшыны қолға ұстап үйге кіру бәленің басы саналатындықтан, сырт адам қашанда қамшысын үй сыртына, ат үстіне қалдырып кететін. Ал егер үйге қамшысын ала келсе, онда дауласуға келгенін білдіреді. Осы салт моңғол халқында да бар. Оларда үйге кіретін адам қамшысын сыртқа қалдырады. Байқамай қамшымен үйге кірген адам ауыр сөгіс естиді, не айыпқа тартылады.

Ұрысқа кетіп бара жатқан ерінің артынан ілесіп оны қимай жылаған әйелді ері аттың үстінде тұрып, қамшымен салып қалған. Шайқас кезінде ері жазым болса, «өлеріңді біліп, көңілің суысын» деп қамшы сілтеген екенсің деп жоқтау айтады. Аманесен оралса «мен жоқта өзгеге көз салмасын дегенің ғой» деп ұғады екен. Ал тыныштық кезде атына мініп, жолаушылап бара жатқан ерінен әйелі «Қайда барасың?» деп сұрамаған. Себебі бұл жаман ырымға саналған. Сондықтан әйелі ерінің қай жаққа жол жүретінін күні бұрын сұрайтын болған. Ал атқа мініп жолаушылар алдында сұраса, «жолым болмайтын болды» деген ұғыммен әйелін қамшымен салып жіберген.

Мұнан бөлек қазақта қамшымен байланысты көптеген дәстүр бар. Ол «қамшы ілу» деп аталады. Қызға құда түсе келген адам қамшысын төрге белгі ретінде іліп кеткен. Егер жігіт кешігіп, не қыз айнып қалса, қамшыны иесіне қайтарып беретін болған. Төрде ілулі тұрған қамшыны көрсе, айттырған адамы бар дегенді білдірген.

Моңғолияда Баян Өлгей ұлттық аймағын құруға мұрындық болған маршал Чойбалсанның мына сөзі бүкіл қазаққа айтылған мінездеме секілді: «Қазақтың астында аты, қолында қамшысы тұрғанда бұл халыққа ешнәрсе істей алмайсың. Үріккен аң сияқты, жөңкіліп жүріп басып кетеді...» деген. Міне, қазақ пен қамшының қасиетін осы сөзден-ақ ұғуға болады.

Қазақ сөз өнерінде де қамшыны «ойната» білген. Жүйрік атты «қамшыдай қатқан», талаптанған жігітті «өзін-өзі қамшылады», ұрды, соқты дегенді «қамшы жұмсады», қорқытты деудің орнына «қамшы үйірді», тентекті «қамшысынан қан сорғалаған», жүрмейтін атты «қамшы кесті шабан», жанына батқан істі «қамшы боп тиді» деп астарлай сөйлеген. Кейбір берекесіз жанды «қамшы алып беруге жарамайтын» деп кемітетін болған. Жүрдек атты қамшы салдырмайтын мал деп мадақтаған.

Ақнұр ЕРДҮЙСЕНҚЫЗЫ