Бұл қоғамда әлгінде айтқан «алыпсатар» ұғымы басқа кейіпке еніп, «епті» адам аталып жүр. Қазірде мұны жұмсартып «делдал», «саудагер» деп әспеттейтін жағдайға жеттік. Жалпы «делдал» деп сатуға немесе сатып алуға көмектесуші, сатушы мен алушы тарапты табыстырушы адамды атайды. Бүгінде мұндай қызмет түрі дилер, маклер, брокер, агент деген атауларға ие. Дәл қазіргі уақытта қай қайсының да дегені болып «түкірігі жерге түспей» тұр.

Алыпсатардың қызметі мынадай. Айталық, делдал бірінші тараптан оң қолмен 150 теңгеден бір затты қабылдап алды делік. Оны екінші тарапқа сол қолмен 250 теңгеге өткізеді. Ал мұны сатып алған үшінші адам да үстіне баға қосып, нарыққа 300 теңгеден ұсынады. Еңбек өндірушінікі болғанымен, пайдасын делдал көреді. Бір зат қолдан-қолға өтіп бастапқы бағадан осылай бірнеше есеге өсе береді.

Ақша тауып, баюды басты арманы санайтын дамыған елдерде делдалдыққа жол ашық. Десе де, оларда осы кәсіппен айналысатын адамдарға қандай да бір шектеулердің бар екенін де білеміз. Саланың өзіне тән заңы мен мәдениеті қалыптасқан. Ал бұл үрдіс бізге келгенде жабайыланып, шыға келгенін көріп жүрміз. Қайда барсаңыз да алдыңыздан арсалаңдап шығады да тұрады. Жай ғана таксиге отырғыңыз келсе, әлдебір зат алу үшін базарға бас сұқсаңыз, жоқ әлде мемлекеттік қызмет алуға барсаңыз, сіз ең алдымен делдалға жолығасыз. Иненің көзінен өткендей «епті адамдар» қарсы алдыңыздан шығып, асты-үстіңізге түсіп, бәйек болады. Ақшасын артығымен беріп, қолын майлап жіберсеңіз, шаруаңызды тастай қатырып тындырып тастайды.

Алыпсатарлық нарықтағы тепе-теңдікті бұзып, қоғамда қымбатшылық туындатады. Кейбір алпауыт алыпсатарлар жеке бас пайдасы үшін талайды жарға жығуға бар. Өз мүддесін халықтың, қала берді мемлекеттің мүддесінен жоғары қояды. Нарықты билеп-төстеп, қолдан дағдарыс жасайды.

Азық-түлік бағаларының көтерілуіне алыпсатарлардың әрекеті көп әсер етіп жатқанын ашық айту қажет. Осының нәтижесінде өндірушіден шыққан тауарлар дүкенде 2-3 есеге дейін жоғары бағада сатылады. Мұндайда екінші тараптың яғни сауда-саттық саласындағы кәсіпкердің тауарға қосқан үстеме ақысы мен сауда орнын жалға алу құнына байланысты да баға көтеріледі.

Осы орайда алып сатардың пікіріне де құлақ түріп көрдік.

– Үйде отырып сауда жасаймын. Қазір Қытаймен бизнес қыз-қыз қайнап тұр ғой.  Мұнда тауар расымен арзан. Бірақ логистиканы көбі дұрыс түсіне бермейді. Үлкен көлемде сауда жасайтындар тауарды өте арзан бағада алуына мүмкіндік бар. Пайдасы да тәуір. Сол себепті қазір тіл білмесе де барлығы Қытайға ағылып, сауда жасаймын деп бәйек болып тұр. Ебін тапқандар екі асап жатыр. Әйтсе де асаудың жөні осы екен деп құнығып кетуге болмас. Саудада бірге-бір деген түсінік бар ғой. Мен бұл бергі жағы ма деп қаламын. Себебі үлкен қалалардағы көтерме бағада сататын дүкенге бірде жолым түсті. Мектепке қажетті оқу құралдарын сататын дүкенге кірдім. Қораппен алғанда бір өшіргіштің бағасы 10 теңгеге түседі екен. Бұл ең арзан деген тауар түрі. Салыстырмалы түрде өзіміздің оқу-кеңсе құралдарын сататын дүкенге барып бағасын біліп, өзім де аң-таңмын. Әлгі өшіргіштің құны – 100 теңге. Сенесіз бе?! Енді 10 есеге бағаны сонша көтергені маған беймәлім. Дегенмен өзім жол шығыны мен азын-аулақ көретін пайдама мәз боламын. Себебі сатып алушының қалтасына да қонымды. Менің де көңілім тоқ, – дейді есімін жасырып қалуды өтінген алыпсатардың бірі.

Қазір де ақша кім-кімге болсын керек екені түсінікті. Қажеттің жөні осы екен деп айды аспанға шығаруға болмайды ғой. Әрине, делдалдың пайдаға жұмыс істейтіні белгілі.

Өкінішке қарай біздің елде көп жерде осындай. Қолындағы затын сату үшін де, пойызға міну үшін де, пәтер жалдау үшін де делдалдың қызметіне жүгінуге мәжбүр. Мұның мемлекет қазынасына да еш пайдасы жоқ. Айналып келгенде қиналатын тағы да қарапайым халық.