СЫРДЫҢ СЫРБАЗ СҰЛТАНЫ
Өзгелерден бөлек, бойында ерекше қабілет-қарымы бар, ішкі жандүниесі бай, ойға-көсем, сөзге-шешен, мәдениет пен өнердің жанашыры болған марқұм Сұлтан ағамыз жайлыкезінде естелік жазамын деп кім ойлаған?! Сұлтан Сармолдин – қалай айтқанда да қайталанбас тұлға, сирек болмыстың адамы. Ол өмірге құштар, өнерге іңкәр, ұлт мұрасына адал жан болды. Көзі тірісінде өзінің мағыналы ғұмырын «Жыраулар отаны» атанған Қармақшы ауданының мәдени-рухани саласының кемелденіп өсуіне бағыттаған көшбасшысы еді. Осындай ерен қабілеті, терең біліктілігі арқылыол ел аузында «Сырдың сырбаз Сұлтаны» деген мерейлі атаққа ие болды. Міне, осындай аяулы ағаның бұл фәниден бақиға озғанына да зымырап жылдар өте шығыпты. күні кешегідей сияқты еді.
Сұлтекең туралы қалам тарту – өзімнің де оң бүйірімде жүрген шаруаның бірі еді. Жақында Қармақшыдан ағамыздың үйіндегі Күміс жеңгеміз хабарласты. Ол кісінің айтуынша, Қармақшы ауданының Дүр Оңғар ауылындаСұлтекеңді еске алуға арналған «Сұлтан Сармолдин жүлдесіне «Үздік кітапханашы – 2019» клуб кәсіпорын директорларының облыстық байқауы» өткелі жатыр екен. Дүр Оңғар – Сұлтекеңнің кіндік қаны тамған ауылы. Атағы алты алашқа әйгілі даңғайыр жырау Дүр Оңғардың есімін жаңғыртуға Сұлтан Сармолдиннің сіңірген еңбегі орасан. Сұлтан ағаның өзі көзі тірісіндебас болып, бүкіл елдің қолдауымен кезінде есімі Алашқа әйгілі Оңғар жыраудың туғанына 150 жыл толуына орай 2009 жылы Қармақшы ауданы орталығындаДүр Оңғардың еңселі ескерткіші бой көтеріп, көп ұзамай туғанЖаңажол елді мекеніне жыраудың есімі берілді. Марқұм Сұлтекеңнің Сыр өңірінің рухани-мәдени өміріне сіңірген еңбегі еленіп, туған топырағы Дүр Оңғар ауылында аймақтық деңгейде тағы бірмәдени шара өткелі жатқанын естідік.Күміс жеңгейдің қуанышты хабармен бөлісіп, хабарласыпжатқанының мәнісі осы екен.
Беу, зымырап өтіп жатқан жылдар-ай, десеңізші! Сұлтекең барда жағамыз жайлауда жүруші еді-ау, шіркін! Ол кісі мәдени-рухани саланың нағыз білгірі әрі шын жанашыры еді. Үнемі ойланып-толғанып жүретін. Сұлтан ағаның ақжарқын бейнесі, ойнақы күлкісі көз алдымда сайрап тұр. Кейде оның бір нәрсеге шамданып қалғаныңда бет-жүзің бар демей, тік айтып салатын мінезі де бар еді. Бірақ айтуы да, қайтуы да шапшаң. Елге болсын деп тұратынқасиетіне тәнті едік. Мәдениет саласын басқа руды біреулер оп-оңай шаруа көруі мүмкін. Әр саланың өз қиындығы мен өзіндікмәселесі де болады ғой. Көп мәселенің түйіні солсаланы басқаратын басшының іскерлік, қабылетіне де тікелей байланысты. Бұл ретте Сұлтекеңнің орны тым бөлек екенін ел де жақсы біледі. Өйткені оның аудан әкіміне, басқа да іс басындағы жауапты азаматтарға сөзін тыңдата және құптата білетін ерекше қасиеті болды.
Сұлтекеңнің өз жұмысыңда жоғары ұйымдастырушылық қабілетімен жиі көрінетіні баршаға аян. Оны басшылар да жақсы білетін еді. «Сыр елі – жыр елі» дегендей,Қармақшы өңірінде ән-жыр байқаулары жиі өтіп жататын. Бұл ауданның «Жүз шайырдың Отаны» деген мерейлі атағы бар. Атақты батыр, билер, жыраулардың мерейтойлары жыл сайын дүркіреп өтеді. Оның ішінде жырау, шайырлардың тойы тым өзгеше форматта өтіп, халықты өзіне ерекше баулай түсетін. Бұл орайда республикалық деңгейде өткізілгенСыр сүлейлері Тұрмағамбет Ізтілеуов, Дүр Оңғар, Тұрымбет Салқынбайұлы, Көшеней Рүстембеков, т.б. ақын-жыраулардың мерейтойының сән-салтанаты тымерекше болғанын жұртшылық әлі күнге сүйсіне әңгімелейді.
Иә, «Елдің даңқын ер шығарады» дегендей, Сұлтекеңнің негізгі қызметі кезінде рухани сала – мәдениет пен өнердің ортасы болғандықтан, ол кісі бар білігі мен күш-жігерін өзі басқаратын саланың неғұрлым халықтық сипаталуына, талантты жастардың ондажарқырай көрінуіне көңіл бөлуші еді. Сондай-ақ, Сұлтекең мәдени-рухани саладахалықтық өнердің кең өріс алуына, жаңашылдықтың етене орнығуына, түрлі мәдени дәстүрлі шаралардың, әсіресе, облыстық, республикалық ақындар айтыстары мен жыршы-жыраулар байқауының жоғары деңгейде өтуіне, ең бастысы «Жыраулар отаны» атанған қасиетті Қармақшының атына заты сай болуын үнемі жіті қадағалап отырушы еді. Жері мен елініңмәртебесін мейілінше асқақтата түсудің қам-қарекеті онсыз да құс ұйқылы Сәкеңді қатты алаңдатушы еді. Әрине, мұндай жұмыстардың жүйкені тоздырып, шыдымды оздырып та кететін тұсы жиі кездесетін. Бірақ Сұлтекеңнің алымды да, шалымды да кездері көп, әрі кез келген қиындықтан жол тауып кететін алғыр мінезі бар екенін талай аңдағанбыз. Оның бойындағы адамгершілік қасиет қиындықты жеңіп шығуына үнемі көмекке келіп отырушы еді-ау...
Сұлтекеңнің кәсіби саладағы феномені – нақты іс, жоғары нәтиже және өнерпаздың бағын ашу еді. Ол ғұмыр бойы осы дара қасиетімен бұрынғы өткен Сыр сүлейлерінің адамгершілік сарабдал жолдарын маңсұқтұтып, оларды өнер, жыр, ән-күй арқылы халыққа кеңінен насихаттаудың жолында көптеген маңызды іс-шараға ұйытқы болған мәдениеттің нағыз жанашыры әрі майталманы атанған тұлға еді. Ол аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің меңгерушісі болып көп жыл жемісті қызмет атқарған кезінде білім бұлағы кітапхананың жұмысын заман талабына сайжолға коюға да айрықша назар аударды. Бұл сала қызметкерінің кәсіптік шеберлігі мен білім деңгейінің жоғары болуына үнемі қажетті жағдай жасады. Кітапхана мен оқырманның арасында тығыз байланыс орнатылуын және жаңашылдықпен жұмыс істеуінекөп көңіл бөлетін еді. Міне, Дүр Оңғар ауылында Сұлтекеңді еске алу мақсатыңда сала қызметкерінің басы қосылғалыжатқанының өзі – аруаққакөрсетілетін шынайы құрметтің бір белгісі.
Ұйымдастырушылық пен талапшылдық Сұлтекеңнің бойынан ерекше табылатын жақсы қасиет еді. Орынды пікір, орнықты ой айту бар да, оны нақты іс жүзіне асыруың тетігін табу тағы бар ғой. Бұл орайда қаржыға да келіп тірелетін жағдайлар көп туындаушы еді. Биліктің де бұған ықпал, көмегі қажет. Соның бәріне ерінбей жүгіретін Сұлтекеңнің қажыр-қайраты мен бірбеткейлігіне жұрт ерекше таң қалатын. Әрине, үлкен мәдени шараны ұйымдастырып, өткізудегі бар ауыр салмақайналып келгенде осы салаға бірден-бір жауапты басшы Сұлтекеңнің мойнына түсетін-ді. Өзі қағылездеу келген, бірақ өз ісіне мығым Сұлтекеңнің бар ақыл-ойы мен күш-жігері сол белгіленген шараны қалай да жоғары деңгейде өткізуге сарқа жұмсалушы еді.Әлі есімде, 70-ші жылдардың орта тұсы. Ол аудандық мәдениет бөлімініңинспекторы еді. Бұл қызметкеМәдениет үйінің директорлығынанкелді. Бірде үлкен «Кувань» автобусымен Сұлтан Сармолдин басқарғанарнайы көркемөнерпаздар бригадасыҚарақұм мал жайылымында өтетіншопандар слетіне концерттік бағдарлама, түрлі ойын-сауық және кино қызметін көрсету үшін жолға шығады. Бригада құрамында байырғы қызыл отаудың елге әйгілі әншілері Қантай Аманова, Әсия Юсупова, әнші-сазгер Базарбай Жүсіпов, автоклуб меңгерушісі болып жаңадан қызметке тұрған жас жырау Алмас Алматов т.б. өнерпаздар бар. Сұлтекең сол кезде Алмасты Қызылдың қиясындағы «Жаңақала» кеңшарынан арнайы осы қызметке шақыртып алды.
Алмас Алматов жұмысқа қабылданған бойдаҚарақұмдағы шопандар тойына баратынарнайы бригаданың құрамына жыр, терме айтып, бағын сынау үшін енген. Бұл да Сұлтекеңнің болашағы бар жас жырауға жасаған ағалық қамқорлығы. Сұлтекең әр нәрсені тереңнен ойлайтын сұңғыланыңөзі ғой. Қарақұмдағы концерт үстінде қалың жұрттың назары жас жыраудың дауысына ауады. Жас өрен Тұрмағамбет, Кете Жүсіптің өсиет термесін, Бала жырау Тұрымбеттің «Күмісай» әнін т.б. терме сазын нақышына келтіре орындап, көрермен халықтың делебесін мүлдем қоздырып жібереді. Мазмұнды да мәнді концерттен кейінСұлтекең Алмас інісін арнайы алыстан келген құрметті меймандар мен аудан басшылары түскен сегіз қанатты ақбоз үйге ертіп барады. Тапсырма солай болған. Алқалы топқа осылайша ағасының көмегімен түскен Алмас солақбоз үйде өнерін одан әрі жалғастырады. «Әр нәрсеге бірдеңе себепші болады» дегендей, жас жыраудың болашағынан үлкен үміт күткен аудандық аупарткомның бірінші хатшысы Елеу Көшербаев пен белгілі фольклортанушы-ғалымМардан Байділдаев Алмасқа сонда жоғары оқу орнына түсіп, оқуға кеңесін беріп, өздерінің тарапынан да тиістікөмек беруге даяр екенін білдіреді. Осылайша Алмас Алматов көп ұзамай-ақ жыраулық өнерін одан әрі ұштау үшін жоғары оқу орнының студенті атанады. Бүгінде оның атақты жырау әрі ұстаз-профессорға айналып, өзінің де ізбасарын тәрбиелеп жүрген Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері атанғаны белгілі. Расында да, Сұлтан Сармолдиннің өнер десе ішкен асын жерге қоятын және де нағыз топ жаратын өнерпазды бағалап, оны желеп, жебеп жүретін қасиетке ие сұңғыла адам болғаны еріксіз еске түседі. Ол – халқымыздың ғасырлар бойы келе жатқан жыраулық, жыршылық дәстүрін жаңғырту, оны одан әрі дамыту мақсатыңда көп еңбек сіңірген тұлғаның бірі. Сондай-ақ, ол кісінің тұсында аудан көркемөнерпаздарының тұрақты ұжымы, халық аспаптар оркестрі дүниеге келген еді. Жырау, жыршылармен жұмыс жасау ісі жандана түседі. Сыр сүлейлерінің тұрақтымектебі қалыптасты.
Неге екенін қайдам, Сұлтекеңді көзі тірісінде бірге жүрген, бірге дәмдес болған жора-жолдастары әзілдегені әрі еркелеткені болар «Ақ патша» деп атайтын еді. Әдетте үлкен әжелер сүйікті немерелерін жақсы көргендіктен: «Ақ патшам, менің ақ патшам!», – деп айналып-толғанып отырушы еді ғой. Сұлтекең де халықтың сондай сүйіктісі болды-ау деп топшылаймын. Әйтпесе, мұндай лебіз әркімге айтыла бермесе керек. Өзім байқағанымдай, марқұм Сұлтекең ағамыз айтатын сөзін нық әрі наркескендей тіліп тік айтатын, әдайым шындықты жақтайтынхалықшыл адам болатын. Ел арасындашешуі қиын бір мәселе бола қалса, сол ортада «Сұлтекең біледі» деген сөздің қалыптасқаны да бар. Бір ғана Қармақшы ауданының мәдениетсаласында жарты ғасырдан астам уақыт басшылық қызмет жасаған өнер жанашыры, мәдениет қайраткері Сұлтан Сармолдиннің сара да дара жолы жайлы әлі де көп айтуға болады. Оларың бәріәлі уақыттың еншісіндегі шаруа ғой. Сөз соңында Сұлтекеңнің қысқаша өмірдерегіне, жетістігіне де тоқталғым келеді.
Сұлтан Сармолдин өзінің еңбек жолын 1956 жылы Қармақшы аудандық мәдениет бөлімінде 0,5 бірлікпен моторшы болудан бастап, кейін Мәдениет үйінің директоры, аудандық мәдениет бөлімінің инспекторы, кино жүйесінің директоры, аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі қызметін абыроймен атқарды. 1996 жылы зейнет демалысына шықты. Бірнеше үкімет марапаттарының иегері. 1970 жылы КСРО мәдениет қызметкерлерінің съезіне қатысқан. 1973 жылы өзі ұйымдастырған драма үйірмесімен республикалық фестивальға қатысып, «Халық театры» атағын жеңіп алған. «Сыр ұшқыны» ән-би ансамблінің жетекшісі болған. 1979 жылы Ульяновск қаласында өткен халық университеттерінің Бүкілодақтық байқауының жеңімпазы атанған. Бірнеше рет облыстық, республикалық байқаудың жеңімпазы.
1980 жылдан аудандық киноландыру жүйесінің директоры болып қызмет атқарған кезінде яғни, 1985 жылы киноландыру жүйесі бойыншаұжым республикалық жарыстың ауыспалы «Қызыл Туына» ие болды. 1990 жылы КСРО-да ұйымдастырылған «Аскин» киногерлер ассосациясының бірінші құрылтай съезіне делегат болып қатысты. 1991 жылы Сочи қаласында өткен әлемдік кино саудасына Қазақстанның атынан қатысты.
Сұлтекең жары Күміс екеуі Алмас, Алмагүл, Айдос, Жандос,Ердос атты төрт ұл мен бір қыздытәрбиелеп өсірді. Оның бәрі белгілі мамандық иелері. Сұлтекең немерелерінің алдын сүйіп, оларға аталық мейір-махаббатын төгіп кетті. Қазір немеренің саны 12-ге жетті. Ұрпақ жалғастығы дегеніміз міне, осы. Ұлт өнерінің жанашыры, кезінде Сырдың сырбаз ұлы атанған біртуар тұлға Сұлтан Сармолдинның сара жолын енді өскелең ұрпағы жалғастыратын болады. «Өмір-өзен» деген осы ғой...
Ибрагим БЕКМАХАНҰЛЫ
