Өмір болған соң әртүрлі жағдай болып, қаржы мәселесі бүйірден қысқанда несие алуға деген қажеттілік пайда болатыны белгілі. Дей тұрғанмен «алмақтың да салмағы бар» деп әр нәрсенің белгілі бір реті мен шегі болатынын ескерген жөн.

Қазақ – тойшыл халық. Елдің сөзіне қалмай абырой, атағыма кір келмесін деп қарызданып-қауғаланып, одан әрісі несие алып дүркіретіп той жасап жүргені. Кімге не көрсетпек? Бір күндік той үшін бірнеше жыл жалақысыз жұмыс істеп әлекке түскеніне татиды ма? Біз кез келген қаржылай қиындықтың шешімін осы несиемен байланыстырамыз. Жаңадан үй салып, көлік алатын болсақ та несие аламыз. Ақша жинап, үй салып, көлік алып, той-томалақ өткізетіндер некен-саяқ. Анығында біз ақшаны жинаудан гөрі оны оңды-солды шашуға құмармыз-ау.

Қазір жұрт телефон мен тефаль дейтін техникадан бөлек, тамақты да несиеге алатын болған. Иә, көлік пен киімді былай қойғанда азық-түліктің өзін бөліп төлеуге алады.

Қарызға азық-түлік алудан ешкім арланбайды. Жалақының аздығын, тамақтың қымбаттығын алға тартады. Сондықтан кредитке кіруге мәжбүр. Бұрын азық-түлікті «қарыз дәптерге» жазса, қазірде халық «Каспи редке» үйреніп алды.

Мамандардың айтуынша, несие алуға байланысты адамдардың екі типі бар. Бірі – қарыз алып, уақытылы жабатындар. Ал енді бірі – үсті-үстіне несие алатындар. Соңғы қатардағылар бұл процесті қалыпты санап, «қазір кімнің кредиті жоқ?» деген ұстаныммен өмір сүруде. Бұл орайда азаматтардың қаржылық сауаттылығын арттырған абзал.

Қарыздан құтқаратын заң

Қазақстанда жеке тұлғалардың банкроттық институты іске қосылды. 2022 жылғы 30 желтоқсанда ел Президенті «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін және банкроттығын қалпына келтіру туралы» Заңға және оған қатысты өзгерістер мен толықтыруларға қол қойды.

Қарыз – қара халықтың жанды жері. Банкроттық заңды күтіп жүрген адамдар аз емес. Осы заң негізінде кредитін кешіктіріп банк алдындағы қарызын жаба алмай жүрген азаматтар наурыз айынан бастап өздерін "банкрот" деп жариялай алады. Бұл банк алдындағы берешектің түгелдей кешірілетінін білдіре ме? Әрине, алмақтың да салмағы бар деген. Қарызын қайтара алмаған азаматтар, "банкрот"деп танылған жандарға мемлекет пен заң алдында қандай жауапкершілік қарастырылған? Жаңа заңды жан-жақты талқылап көрелік.

Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің ресми мәліметі бойынша 2022 жылдың 11 айында жеке тұлғаларға берілген несие көлемі 30%-ке артып, 13,9 трлн теңгеге жеткен. Несие алушылардың жалпы саны – 6 868 мың. Оның ішінде тұтынушылық кредит 7,4 трлн теңгені құрайды. Микроқаржы ұйымдарындағы шағын несиелер көлемі – 979 млрд теңгені құрады.

Заңда жеке тұлғалардың банкроттық рәсімдерінің үш түрі қарастырылған: соттан тыс банкроттық, соттық банкроттық және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру.

Соттан тыс банкроттық. Бұл жолмен рәсімдеу үшін қаржы ұйымдары мен коллекторлық компаниялардың алдында қарыз сомасы 5,5 млн теңгеден аспауы тиіс. Тағы бір талап қарыз міндеттемелерін 12 ай бойы төлей алмаған, атында меншікті мүлкі жоқ тұлға рәсімдей алады. Қазақстанның Мемлекеттік кірістер комитетінің мәліметінше, заңда атаулы әлеуметтік көмек алатын азаматтар үшін ерекше жағдайбар.

Сот шешімімен банкроттық. Өтініш қарызы 5,5 млн теңгеден асқан азаматтардан қабылданады. Ең бастысы қаржы ұйымдары мен коллекторлық компаниялардың алдындағы қарызы ғана емес, басқада тұлғаларға және бюджетке қарызы да есептелетін болады. Айта кетейік, банкроттықты рәсімдеу кезінде есепке алынатын мүлікті қаржылық басқарушылар жүргізеді. Мүлік электронды саудаға қойылып, сауда-саттықтан тапқан табыс қарызды жабуға жұмсалады. Сот шешімімен банкроттықты рәсімдеу үшін борышкер сотқа өтініш береді.

Банкрот деп жариялаудың үшінші түрі – төлем қабілеттігін қалпына келтіру рәсімі. Мұны тұрақты табысы бар, 5 жыл бойы қарызды бөліп төлеуге мүмкіндігі бар азамат рәсімдей алады. Ол үшін сотқа өтінім беру керек. Банкроттық рәсімдеген жандарға бірқатар шектеулер қойылатынын да ескере кеткен жөн. Олар 5 жыл бойы несие ала алмайды, қайтадан банкроттық рәсімге тек 7 жылдан кейін ғана жүгіне алады. 3 жыл ішінде қаржылық жағдайына мониторинг жүргізіледі.

Енді 3 наурыздан бастап банкроттыққа өтініш беруге болады. Аталған заңның алдағы уақытта қалай жүзеге асары уақыт еншісінде. Оның үстіне құжат барлық жеке тұлғаны бірдей банкрот деп тани бермейтінін де назарға алған жөн. Қатаң талаптарға сай 500 мың борышкердің 5-10% ғана банкрот деп танылуы мүмкін екенін ескере кетейік.

Қазақ қарыздан қорықпай ма?

Халықтың қалтасындағы ақшаның дені қарыз екенін әркім біледі. Банктерден берілетін «жеңілдетілген несиелердің» қызығын көреміз деп шыжығына шыжғырылып жүргендер аз емес. Әрбірден соң шаңырағы шайқалып, ағайынның арасы бұзылып, өмір сүруден баз кешкендер де толып жүр айналамызда. Бірі – туысымыз, бірі – танысымыз, енді бірі – жекжатымыз. Несиені әркім өз кәдесіне жаратқысы келеді. Біреу – баспанаға, екіншісі – бизнеске дегендей, ал келесі бірі – көлік тізгіндеуге жұмсайды. Қош. Біздегі банктердің адамның күнкөріс көзін сүліктей соруға негізделген жүйесін көбіміздің түсіне бермейтініміз өкінішті.