ТӘЛКЕККЕ ТҮСКЕН ТАҒДЫРЛАР

Бұрынғыөткената-бабаларымызұлдыөмірдіңжалғасыдепбағалап, олдүниеесігінашқанкүндіерекшеқастерлейбілген. Ұлан-асыртойжасап, шақалаққаазаншақырыпатқойып, оныел-жұртқамәліметкен. «Ұлтуғанға  – күнтуған» дегеныстықықыластысөзсондайсалтанаттытойүстіндеайтылып, қуаныштыжандардыңкөңіл-күйінерекшеасқақтататүскен.

ТүркістанөлкесінеқарағанСырдарияоблысыныңҚазалыуезініңқамтуындағы «Ақтайлақкезең» депаталатынелдімекендесондайбірайтулыоқиға, астатөктойболғанекен. КішіжүздіңКетеруынаншыққанҚызылбайбаласыІзтілеудіңЖұпаресімдіәйеліұлтуып, «бұлжалғандүниеденұрпақсызөтембе?» депқам-көңілбопжүргенжалшыныңқұрымжапқанкүркесінежарқырағансәулееніп, үйішінерекшенұрландырыпжібер­гендейболыпты.
Адамныңтұрмыс-тіршілігіндекез­дейсоқоқиғаларазболмайдығой. ЖалғызүйотырғанІзтілеудіңәйелінтолғаққысқанда, кіндіккесетінәйелзатытабылмай, дүниегешыретіптүскеннәрестеніңкіндігіннағашысыЕрмағамбеттіңкесуінетуракеліпті. Мұныәбескөрмей, қайтажақсылыққажорығанәке-шешесіәлгікісініңесіміменұйқастырып «БаланыңныспысыТұрмағамбетболсын» депырыметеді.
«Құдайбірбергенгеқұлайбереді» демекші, ІзтілеудіңтұңғышыТұр­мағамбеттенсоң, тағыүшұл, бірқызөміргекеліп, отбасыныңкерегесінкеңейтетүседі. ӘйтседеТәңірініңісінешарабарма? НұржанменИсламжасшағындадүниесалады. Алүшіншіұлержетіп, елқатарынақосылабастағандамайданғааттанып, соданхабар-ошарсызкетеді. ЖалғызқызХатшаныңғұмырлықжолыдаоңайболмаған. АрқаныңНайманынаұзатылғанолұзақжылдарбойынаСырдағыетжақынбауырларыменжүздесеалмай, солбарғанжеріндетопырақбұйырады.
Олкездемалбаққанжарлы-жақы­байлардыңтұрмыс-тіршілігіадамайтқысызауырболған. ҚыстаСырдықыстап, жаздамалқамыменНұра, Қарақұмныңұшы-қиырсызоттыөріс­терінжайлайтыноларкөші-қонныңтауқыметімолбейнетінкөріп, небіразаптыкүндібастанөткеретін. Сондайбейнетпеннауқасымеңдеп, елгежетеалмағанІзтілеуТөретамстансасыныңтұсындағықұмдыадырлардыңбірінежерленеді. Міне, ҚызылбайбаласыІзтілеуменоданөрбігенұрпақтыңтағдырыосылайболған.
Тұрмағамбеттіңөзінекелсек, оныңжастықшағымамыражайболыпөтпепті. ДуанБайболатболыспенІзтілеуауыз-тамырқарым-қатынастаболып, оныңаяғықұдандалыққаұласады. БайболаттыңбәйбішесінентуғанБиғаІзтілеубаласыТұрмағамбеткеатастырылады. БіраққызынқолданұзатаркездеБайболатдүниесалып, БиғаөкіләкесіАлдашбайахунныңтәрбиесіндеболады. БалаТұрмағамбеттіңертерексауаташуынаАлдашбайахунныңкөпсептігітиген. Тұрмағамбетонүшжасындадәлірекайтсақ, 1896 жылыБұхарағааттанып, Мир-арабмедресесінеоқуғатүседі. Осындаүшжылоқыпбілімалғаннанкейін, солшаһардағыКөкелташмедресесіндеауысып, 1899-1905 жылдараралығында «ұсылықадым» ілімінмеңгеріпшығады. ТұрмағамбетөміріндетереңөзгерістержасағанкезеңосыКөкелташмедресесіндегіоқулареді. ОсындатәжіктіңкөрнектіқаламгеріСадриддинАйнименбіргедәрісалып, араб, парсы, шағатайтілдерінеркінмеңгеріпшығады.
БиғаменбасқосқаннанкейінТұр­мағамбетөзауылындатұрақтап, балаларғаарабтілінендәрісберебас­тайды. Қазақтұңғышын «төлбасы» деперкелетіпайтабередіғой. Әсіресе, ата-ананыңсолтөлбасы-тұңғышыұлбаладанкүтерүмітідеерешкезорболмақ. ТұңғышыӘбдіхамитотызекіжасындадүниесалғандақайғыданкөкірегіқарсайырылғанақынбылайдепбәйіт-өлеңжазғанекен:
– Аталыққұқығымдыкештім, балам,
Өкшелесөзіммененөстің, балам.
Халқыңахабарыңменқамқорболып,
Сәуірдіңсамалындайестің, балам.
Жасыңнанжақсыларменжолдас
болып,
Татауынталайістіңшештің, балам.
Жылындамыңтоғызжүз,
тапотызүш
Жасында отыз екі көштің, балам.
Тілеймін тілеуат қып, кәлам Алла,
Болғай деп Мүңкір-Нәңкүр достың,
балам.
Шара не, санаулы дем сарқылған соң,
Бескүндік бейопадан бостың балам.
Ініңе Әбділәзиз, Әбділқаймен,
Саламат өзіңді-өзің қостың балам.
Қандай шерлі сөз, қандай зарлы мұң! Осы өлең жолдарына қарағанда, ақынның тағы екі ұлының Әбдіхамиттан бұрынырақ жастай о дүниелік болғанын аңғаруға болады. 1933 жылға дейін ақын-әке жеті ұлын жер қойнауына тапсырған екен. Тағы бір ұлы Махмұтбек 1944 жылы майдан даласында шейіт болады. Әке соңында жалғыз қалып, оның рухына Құран бағыштап, топырақ салған ұл Әбдірауық Тұрмағамбет баласы еді.
Міне, осындай қайғы-қасіретке толы аянышты күндер мен «Жығылғанға жұдырық» дегендей, қудалау, жазықсыз жа­залаудың салдары Тұрмағамбеттің денсаулығына кері әсерін тигізбей қойған жоқ. Ол өзінің үміт отының сөніп, талқаны таусылғалы тұрғанын сезгендей, ащы өзектегі мұңды зарын былайша өлең жолдарына түсірген еді:
– Қырқысып қырық қылған соң,
келсе елу,
Елеуреп ұнамайды ойды бөлу.
Бөпелеп баққаныңмен өзіңді-өзің,
Қалпына қиын сауда қайтып келу.
Ойланып ой көзімен қарағанда,
Елудің алтауында тұр-ау өлу.
Көзден нұр, кеудеден күш
кеміген соң,
Қайткенмен келмес қолдан
жортып желу.
Шынында да ақын өлер шағын дәл болжап айтқан екен. Ол 56 жастан өтіп, 57-ге қараған шағында ақырғы дәмі бітіп, бұл дүниемен мәңгі қош айтысады.
Тұрмағамбеттің өмірі өзі үшін де, соңында қалған жалғыз ұлы Әбдірауық пен жан жары Биға үшін де оңай болған жоқ. Әбдірауық ақсақал егде тартып, кәрілік жеңе бастаған шағында балаларына өткен өмірі жайлы там-тұмдап әңгіме айтып отыратын. «Шырақтарым, біз не көрмедік? Адам тоғыз күннен соң тозаққа да үйренеді» деуші еді. Соның кебін киген күндер де болды ғой. Кешегі кеңестік кезеңде, әкеміз ақталғанша, оның баласы едік деп айтуға да қорқатын едік. «Әке балаға қырық жыл азық» дейтін еді. Мен сенің артыңа қырық жыл қазық болатын шығармын» деген әке сөзі менің шерлі жүрегімде шемен боп қатып қалған еді. Оны қалай ұмытайын? Өзінің өлерін болжап айтқаны мені қайран қалдырады. Әулие адам ғой әкем» деп әңгіме аяғын шорт кесіп тастайтын еді жарықтық Әбдірауық.
Адам жүрегіндегі үміт оты өле-өлгенше сөнбейді екен. Сол құдіретті үміт оты Әбдірауық Тұрмағамбет баласын да жасытпай, жабырқатпай салтанатты сәттерге қарай зор сеніммен түскен еді. 1983 жылы ұлы шайыр Тұрмағамбет Ізтілеуұлының жүз жыл­­дық мерейтойы республикалық деңгейде өткен сол бір есте қалар­лықтай күнді өз көзімен көрген Әбдірауық ақсақал төбесі көкке бір елі жетпей тұрғандай әсерде болғанын жасыра алған жоқ. Сонда біз Әбекеңнің қуаныштан көз жасына ие бола алмағанының куәсі де болғанбыз.
Ұлы данагөй Құтып:
«Қасырет те өтеді,
Қуаныш та өтеді,
Дәурен де өтеді,
Тек өкініш қалады»... Сол айтқандай, тағдыр тәлкегі қанша таразыға тартып, жазықсыз жандардың шыдам-төзімін сынап бақса да рухын түсіре алған жоқ. Заманның түзелеріне, әділет таңының атарына кәміл сенді олар. Тек бір ғана өкініш қалды. Ол ұлы шайырдың өз еңбегінің жемісін көзі тірісінде көре алмай, іш-құса боп арманда кеткені. Сонда да дана ақын Тұрмағамбет еңсесін түсірмей, рухын құлатпай, кейінгілерге былай деп өсиет сөзін қалдырған болатын:
«Дүниеден өмірім бітіп өтсем де өзім,
Аралап жердің жүзін жүрер сөзім.
Көре алмай кейінгіні кеттім-ау деп,
Арманда болмай-ақ қой екі көзім.
  

Рашид ЖАРЫЛҚАСЫНОВ