БАҒАШАР ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ: АБАЙДЫҢ КӘКІШІ (ЭССЕ)
Дүниенің қай бұрышына барсаңыз да, сымбаты бірден көз тартар ғажайыбы болады. Таудың тәкаппар ақар-шақар шыңы сұлу болса, шөлдің құпиясын бойына жасырған тылсым сиқыры бар. Шалқыған мұхит пен толқыған теңізді айтпаңыз. Сол ғажайыптардың орнына жүрер ештеңе таба алмайтыныңызға әбден көзіңіз жетіп, сеніп тұрғанда, жарқыраған әлденеге көзіңіз түседі. Сұлулыққа тойған көзіңіз енді айналадағы дүниелерге зер сала бастамай ма?! Оның да бір кереметін тауып қуанған көңіліңіз сонда толқыр. Әрбір алып сұлулықтың айналасында басында біз қораш көретін кереметтер бар екенін кейін ойлаймыз.
Қазақ халқының ордасы тігіліп, шаңырағы көтерілгелі бері көрмеген құқайы, шекпеген азабы аз ба екен?! Тақуа тарихтың сарғайған парағын ақтарған сайын ұлтымыздың тауқыметіне жиі кезігеміз. Енді ел боламыз деп етегімізді жинай бергенде, жан-жағымыздан анталаған жау аз болмапты. Үнемі шайқастың, шамырқанудың үстінде жүріппіз. Жиырмасыншы ғасырдың басында Алаш өкіметін құрып, дербес ел болудың қамында аянбай тер төккен азаматтарымыздың асыл арманына енді жеткендей болып отырғанымызбен, жоғалтқанның орнын қашан толтырады екенбіз. Өткенге – салауат. Қазақ болмысын, рухын жоғалтпаудың қамына ерте кіріскен – Абай, Абай айналасы. Хәкім сәулесі түскен жандар – өз алдына байтақ әңгіме. «Көкірегі сезімді, тілі орамды» зеректі жанның бәрі ақынның жанына жиналды. «Анық Абай» деректі фильмінде Қасым Аманжолұлы Абайдың өз бетінше орысша оқуын «данышпандық түйсіктің бір қыры» деп айтқан еді. Айналасына кіл жастарды жиып, соларға сөз ұқтырып, білім шуағын мол шашқан Құнанбай баласының осы қасиетін де данышпандық түйсіктің және бір қыры деп түсінер едік. Хәкім ғұмырын біз өз қолымен жазған дүниелерінен емес, тек естеліктер мен аңыздардан таныдық. Ақынның алғашқы өмірбаянын жазған Кәкітай Ысқақ баласы туралы айтар сөз бүгінде тым аз. Мұхтар Әуезов пен Қайым Мұхамедханұлы жинаған материалдар азық. Абайдың інісі Ысқақтың тұңғыш баласы Ғабдұлхакімді шешесі еркелетіп «Кәкітай» деп атапты. Баласына мұсылманша ат қойып, оны қазақы икемділікпен еркелету Құнанбай әулетінің дәстүрі сияқты. Ибраһим – Абай, Әбдірахман – Әбіш, Мағауия –Мағаш, Ғабдұлхәкім – Кәкітай, Кәкіш... Қарадан хан шығып аға сұлтан болған Құнанбайдың арғы тегі туралы әңгімеге оқырман әбден қанық. Айтқаны – үкім, істегені шариғат болған қажы ұлдары мен немерелеріне өскен, өнген әулеттің қыздарын айттырып отырыпты. Кәкітайдың анасы да Мұрын руынан шыққан атақты Тана мырзаның інісі Жанпейістің қызы. Абай мен Ысқақ ауылы көрші болғандықтан Мағаш пен Кәкітай кішкентайынан бірге өссе керек. Мағашты әкесі он төрт жасында Семейге орысша оқуға береді. Ысқақ Кәкітайды Мағашпен бірге оқытпақ болғанда, бәйбішесі: «Өзіңнің ел басқару жұмысынан қолың босамайды, мен үйде отырған әйелмін, малға, шаруаға кім қарайды?» деп, Кәкітайды қалаға оқуға жіберуге көнбейді. Кәкітайды Мағаштай жақсы көріп, одан үлкен үміт күтетін Абай Ысқақты шақырып алып: «Сен қатыныңның тіліне еріп, мына адам болайын деп тұрған Кәкітайды оқудан қалдырдың. Енді бұл баланы мен өз тәрбиеме аламын. Сенің мұнда жұмысың болмасын», депті. Сөйтіп Кәкітай жастайынан Абай тәрбиесінде болған. Кейін Мағаш дертке шалдығып, оқудан шығып келгенде, екеуі бірге Абай қолында өседі. Содан жиырма төрт жыл бойы ақынның жанында жүрген Кәкітай Абай ағасының алдында өзін қарыздар санайды. Мағаш, Абай, Ақылбайлар дүниеден қатар-қатар аттанған соң, Кәкіштің назырқаңқы ғұмыры басталыпты. Бұл уақытта ақын әулетінің үлкені Тұрағұл екен. 1909 жылы жарық көрген Абайдың тұңғыш жинағын құрастырған да екеуі. Әлихан Бөкейханның: «1904 жылы Абай марқұмның өлеңдерін кітап қылып басыңдар деп, балаларына хат жаздым. ...1905 жылы шілденің аяғында Кәкітай Абайдың қолжазбасын алып, Омбыдағы маған келді... Кәкітай біздің үйде бірер жұмадай жатты. Абай, Пушкин, Лермонтов сөздерін бірге оқып, мәз-мейрам болдық. Анық таныстық» деген атақты сөзінен жинақтың шығуына ұлт көсемінің де ықпалы болғанын білеміз. Сонымен қатар «Абай» журналының 1995 жылғы 1-2 санында жарық көрген Мінәш Әрхамқызының естелігінде Кәкітайдың әйелі Бибі әжейдің Абайдың жылын өткізуге Семейге Кәкітай, Тұрағұл, Шәкәрім болып төрт адам барғанда, Әлихан Бөкейханға жолығып, ақын өлеңдерін талқылағанын естігенін жазады. Бұл жерде Абай өлеңдерін жинақтауда Шәкәрімнің де үлесі барлығы айтылып жүр. Көп жағдайда Тұрағұл да, Шәкәрім де «халық жауы» болғандықтан, бертінге дейін аттары біраз жерде айтылмай келе жатқан. Дегенмен Абай жинағының жарыққа шығуына көп қайрат қылған Кәкітай мен Тұрағұл екенін кітап мұқабасындағы жазудан аңғарамыз. Мұқабада «Қазақ ақыны Ибрагим Құнанбай ұлының өлеңі. Бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбай ұғландары. Спб., «Восточная электропечатная Н.Бораганского», 1909» деген жазу бар екен. Әрхам Кәкітайұлы «Абайдың өмір жолы» атты естелігінде «1906 жылы жаз шығып киіз үй тіккенде, Кәкітай Абылайша қос тіккізіп, Мүрсейіт молланы шақыртып алып: «Сен мына біз жинаған Абай өлеңдерін реттеп жаз», деп оңаша қосқа отырғызады. Мүрсейіт асықпайтын, одан кейін бір жағын ақ тастап қайта көшіртіп, бір ай шамасында дайындатып алып Кәкітай Семейге өзі алып жүрді. Жол расхотына сатуға екі семіз ат, екі семіз түйесін әкетті. Кәкітай малын ақшалап алып, «Омбы қаласына кеттім», деп хат жазды. Одан кейін «Омбыда бастыра алмадым. Қазан қаласына жүріп кеттім», деп тағы хат жазды. Бір жұмадан кейін үйге телеграмма келді: «Қазан қаласындағы баспаханалар басуға уақыты болмады, сондықтан Петербург, Ленинградтағы баспаханалармен шарт жасастым. Тез екі жүз мың сом ақша перевот ет» деген. Айтқанындай екі жүз мың сом жібердік. Кәкітай бір айда қайта оралды. Корректорлық міндетін өз мойнына алатын болыпты. Ленинградтағы баспахана бір баспа табақ қағазға басып, Семейдегі Әнияр үйіне жіберіп тұратын болды. Әнияр Кәкітайға жеткізіп тұрды. Кәкітай оның қатесін түзеп қайта Ленинградқа жіберетін болды, одан тағы қайта басылып келіп қайтып отыратын еді. Осындай сергелдеңмен жүріп Абайдың бірінші өлең жинағы 1909 жылы, яғни үш жылда зорға жарыққа шықты. Ленинградтағы әріп терушілердің қазақтың сөзін ұқпауынан қатесі көп болды, толық түзеуге мүмкіндік болмады. Абайдың өмірбаянын қысқаша ғып Кәкітайдың өзі жазды. Соған қарап Кәкітай Абайдың өмірінен білетіні аз деп ойлап қалуға болмайды. Жиырма төрт жыл Абайдың жанында болған барлық қызық-шыжығын бірге көрген Кәкітай Абай өмірі туралы көлемді еңбек жазған еді. 1919 жылы Совет өкіметінен қашқан «Колчактың» әскерлері Кәкітайдың клетіндегі жиған үш әбдіре кітабын, жазған еңбегін және Абайдың көп материалдарын өртеп жіберді. Сондықтан Абай өмірі туралы жазғандары жарық көрмей жоғалды» деп өкінішпен жазады. Осы естеліктен байқағанымыздай, Кәкітайдың Абай өмірі туралы жазған толық еңбегі ғана емес, Абайдың да, өзінің де біраз шығармалары күл болғанға ұқсайды. Оның алдында Кіші молданың баласы Махмұттың «Вадим» поэмасының жартысын өз баласына ойнауға беріп, жыртылып қалғанын көрген Кәкіш үшін де, біз үшінде бұл зор өкініш. Абайдың ұлдары, немерелері де өлең жазып, аудармамен шұғылданған. Бұл әдеттен Кәкітайдың алыс болмағаны анық. Қайым Мұхамедханұлы Әрхамның естелігін келтіріп, Кәкітай шығармалары туралы анық дерек жоқ деп, «Әбдірахманға Кәкітай атынан хат», «Тілім, саған айтамын», «Көзімнің нұрысыз» деген өлеңдерді Кәкітайдікі деп береді. Бұл пікірді филология ғылымдарының докторы Бауыржан Ердембеков та растап, «Кәкітай» деген мақаласында Абайдың тұңғыш жинағына бұл өлеңдердің кірмегенін осыған дәлел етіп тарқатып жазады. * * * Кәкітайдың тұңғышы Әрхам Абай туралы естелік жазып, Семейдегі Абай музейінің ашылуына көп еңбек сіңірген. Абайға арнап «Зағипа» деген поэма жазған. Екінші ұлы Біләл Семейдегі гимназияны бітірген соң, науқасқа ұшырап, одан әрі оқи алмапты. Кейін Семей ауруханасында көз жұмған. Ол да өлең жазып, Абайға еліктеп орыс ақындарының өлеңін аударыпты. Бүгінге жеткен жалғыз аудармасы – Пушкиннің «Қысқы жол» өлеңі. Үшінші ұлы Даниал Семейдің мұғалімдер гимназиясында Ж.Аймауытовпен, М.Әуезовпен қатар оқыпты. «Алашорданың» Семейдегі «Талап» жас алаш ұйымын құрушы, «Абай» журналының демеушісі болған. Мұхтар Әуезовпен құрдас, дос екен. Х.Досмұхамедовпен бірге Ташкентте «Сана», «Шолпан» журналдарын шығарып, М.Әуезовтің «Бәйбіше-тоқал» пьесасы туралы «Қорғансыздар» атты әдеби сын мақала жазыпты. «Сана» журналының 1-2 саны шыққаннан кейін жарық көруі тоқтауы себепті Даниялдың мақаласы толық жарияланбаған екен. Даниал Ысқақовтың бұл мақаласын белгілі алаштанушы Тұрсын Жұртбай: «Қазақ әдеби сынының басы» деп бағалапты. Даниялдың аударған еңбектері: А.П.Чеховтің «Үлкен бақшашының өмірі» әңгімесі, В.М.Гаршиннің «Төрт күн» әңгімесі, Г.И.Серебрякованың «Маркстің жас шағы», поляк-орыс жазушысы Бруно Ясенскийдің «Терісін ауыстырған адам» атты романдары. Даниал Ысқақов Алматыда ұсталып, жазаға кесілген. Тұрсын Жұртбай Даниал Ысқақов туралы жазғанда өмірі мен шығармашылығына, өліміне қатысты деректер мен естеліктерді келтіреді, сонда Даниал атылмай, 1945 жылы айдауда жүріп қайтыс болыпты-мыс. * * * Кәкітай дүниеден озғаннан бері бір ғасырдан асқан уақыт өткенде, Абайға, Абай айналасына тағы зер саламыз. Ақын арман еткен қазақ баласы қандай болу керек дегенде, алаштықтарды алға тартамыз. Кәкітайды бағалау үшін Әлихан сөзіне жүгінеміз. 1915 жылы «Қазақ» газетіне жазған қоштасу сөзі бақұлдасу ғана емес, бағалау екен. Енді біз Әлиханша «Қош» демейміз. Хош, салауат дейміз...
Бағашар Тұрсынбайұлы