Шежіре: Руыңыз кім?
Қазақ халқын өзге ұлттардан ерекшелендіретін дәстүрлерінің бірі және қатаң генетикалық заңы – экзогамия. Яғни бір қауым мүшелері арасындағы некеге тиым салу, қан араластыруға (инцест) жол бермеу. Біздіңше ата-бабаларымыз осы салтты тым ертеден-ақ қолға алса керек. Олардың кейбір жұптардан балалардың дені сау, ал кейбіреулерінен дімкәс немесе мүгедек болып туылатынына назар аудармауы, ойланбауы мүмкін емес.
qarmaqshy-tany.kz интернет-газеті халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын тармағы – қазақ шежіресі туралы ақпараттарды кезең-кезеңімен жарияламақ. Осы арқылы үш жүздің әр руы туралы мәліметтерді топтастырып, қазақтың ортақ шежіре қорын жасаймыз. Егер сіздің қолыңызда өз руыңыз жайында мәліметтер болса, біздің: karm_tany@mail.ru электронды поштамызға жіберуіңізге болады.
Өздерін «жылқы мінездес» деп айтатын, бүкіл өмірлері ат үстінде өткен аталарымыздың қан араластыруға жол бермеуіне жылқы да өз әсерін тигізсе керек. Ал жылқы ешқашан қан араластырмайды екен. Тай, ересек құнаннан дөнен шығып, «апа-қарындастарына» мекіренер жасқа жеткенде үйір егесі – кексе айғыр оны талап, теуіп-тістелеп үйірден қуады. Сондықтан ол басқа үйір іздеуге мәжбүр болады.Біздің дәуірімізге дейінгі 7 – 6 мыңжылдықтарда Солтүстік Каспий далаларында зороастризм діні таралған екен. Бұл дінді ұстанатындардың арасында туысқандар түгілі, әкесі қайтыс болса, баласы анасына үйленетін бір жабайы дәстүр болған. Одан кейін жерімізге тарала бастаған буддизм, христиан, манихейлік, тіпті ислам діндерінде де жеті ата санамалау көрінісі байқала қоймайды. Мыңдаған жылдар ішінде жерімізге таралған осыншама діндердің ықпалына ұшырамаған қазақ халқының бірден-бір салты – ол осы жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрі. XVІІ ғасырға дейін осы мәселенің қалай шешілгені біз үшін көмескілеу. Ал Тәуке ханның (1626 – 1718) тұсында жасалған Қазақ хандығының басты заңы «Жеті жарғыға» халқымыздың осы бір тамаша дәстүрі бір бап ретінде еніп, ресми түрде бекітілген. Осы кезден бастап әулеттің арасы жеті ұрпақтан асқанда бүкіл үш жүзге сауын айтылып, осы үш жүздің өкілдері қатысқан жиында оларға ресми түрде ру статусы беріліп отырған. Бұл дәстүрдің берік сақталуы ел ақсақалдары тарапынан қатаң бақылауда болған. Дәстүр бұзылған жағдайда үлкен дауға айналып, оны бұзған адамдардың арасы алшақтау болса, боз бие сойылып, ескерту айтылып, екі жасқа бата берген. Аралары тым жақын болса, кейде өлім жазасы тағайындалып, немесе кінәлілер елден аластатылған.Қазақ жүздері туралы
Мемлекетті жүзге бөліп басқарудың қашан қалыптасқаны туралы ғылыми зерттеулер көп болғанымен, тарихшы-ғалымдар бүгінгі күнге дейін нақты бір ортақ шешімге келген жоқ. Мысалы, Х. М. Адильгереев («Қазақ халқының қалыптасу тарихы» 1951 ж.) Ұлы жүз б.з.б. ІІ ғасырда үйсін одағының негізінде қалыптасты деген пікірін қытайлық қазақ тарихшысы Н. Мыңжани да қуаттайды. С.А. Аманжолов қазақ жүздерінің шығуын VІІ-ХІ ғасырлардың еншісіне жатқызса, Құрбанғали Халид, Ш.Уәлиханов, М. Тынышпаев секілді зерттеушілер Алтын Орда заманында қалыптасты деп есептейді. Ал, Н. Аристов, К. Данияров, К. Аманжолов секілді ғалымдар қазақ халқы ХVІІІ ғасырдың басында үш ордаға бөліне бастады деп санайды. Аталған ғалымдарда уақыт жағынан алшақтық болғанымен, олардың барлығы дерлік қазақ жүздерін туыстық құрылым емес, басқару құрылымы деп есептейді.
Мәселен, В. Бартольд «Қазақ жүздерінің пайда болуына географиялық фактор әсер етті, табиғи-географиялық жағдайға икемделу және аумақтық оқшаулану жүздердің мәдени-шаруашылық ерекшеліктерін қалыптастырды» деп есептесе, М. П. Вяткин «Жүздердің құрылуына табиғи-географиялық себептермен қатар саяси оқиғалар әсер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одақтар ретінде XVI ғасырдың аяғында қалыптасты» дейді.
.jpg)
Қоқан хандығына дейін де, жүздеген жылдар емін-еркін алыс қашықтықтарға көшіп-қонып жүрген оңтүстік қазақтарына Ресей империясы тарапынан жасалған қысым бұл процесстерді шектеп тастады.
1865 ж. Ресей үкіметі «Қазақ даласын басқару туралы Ережелердің» жобасын дайындау үшін «Дала комиссиясы» аталған комиссия құрды. Оның құрамына Ішкі Істер Министрлігінің, Әскери Министрліктің және жергілікті генерал-губернаторлықтардың өкілдері кірді.
1865 жылдың ақпанында Жаңа-Қоқан линиясы таратылып, орнына Орынбор генерал-губернаторлығының Түркістан облысы құрылды. 1867 жылғы сәуірде Түркістан облысы жеке бөлініп шығып, әкімшілік жағынан аймақ үшке - орталық, оң және сол қанатқа бөлініп басқарылды. Алғашында өлкенің орталығы ретінде Әулиеата қаласы қарастырылған. Бірақ, Шығыс Түркстандағы ұйғырлар мен дүнгендердің Қытай өкіметіне қарсы басталған дүрбелеңі, орталық ретінде Қытай шекарасынан қашықтау Ташкентті таңдауға мәжбүрледі.
1867 ж. құрылған Әскери Министр Д.А.Милютин басшылық еткен қазақ жері мен Түркстанды әкімшілік басқару реформаларының жобасын жасау бойынша комиссия құрылды. Нәтижесінде, 1867 ж. 11 тамызда «Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының Далалық облыстарын басқарудың уақытша Ережелері» деген құжат өмірге келді. Дала комиссиясы жаңа болыстықтар мен ауылдардың әкімшілік жобасын дайындай отырып, дәстүрлі басқару институттарының саяси қаупін бір сәтке де естен шығармады. Орыс зерттеушісі А.К.Гейнс «Үкімет күштеріне қарсы тұрмас үшін, ең алдымен қырғыз халқының сайланбалы билігін біртіндеп жою, қырғыз халқын өз билеушілері мен рулық құрылысқа негізделген өмір салтынан ажырату қажет» -деп жазды.
Сонымен, 1867-1868 ж.ж. реформалардың (Уақытша Ережелердің) ең негізгі мақсаты – қазақ жерін Ресейдің өзге де аймақтарымен ара-жігін білдірмей қосып жіберу үшін Ресейге бағынышты басқа ұлыстармен бір басқару жүйесіне біріктіріп, жергілікті атқамінерлердің ықпалын барынша әлсірету, оларды биліктен аластау, рулық құрылысты біртіндеп жойып, орыстандырып, шоқындыру болды.
1868 жылдың 11 маусымында Түркістан облысы Сырдария, Жетісу облыстарынан құралған Түркістан генерал-губернаторлығына бірігіп, орталығы Ташкент қаласы деп белгіленді. Түркістан Сырдария облысының бір қаласына айналып, Түркістан облысы «әкімшілік аймақ» ретінде күшін жойды.
Сырдария облысы Құрама, Ходжент, Шымкент, Әулие-Ата, Перовск, Қазалы, Жызақ уездерінен құралды.
«1867 жылғы заңға сәйкес, қырғыздардың рулық құрылысын ыдырату мақсатында ірі руларды бір басшының қол астына берудің қауіптілігі ескеріліп, көшпелі тұрғындарды болыстықтар мен ауылдарға бөлу қарастырылды» -деп жазады Н.И.Гродеков.
1868 ж. Сырдария облысы әскери губернаторының пәрменімен Шымкент уезінде болыстық басқармалар ұйымдастыру бойынша комиссия құрылды.
Комиссия төрағасы - титулярлық кеңесші Е. Савенков, мүшелері - ротмистр Адеркас, сотник Герасимов, капитан Терейковский, аудармашысы прапорщик Сырттанов болды.
Бірнеше ай ішінде комиссия ауылдарды аралап шығып, 1869 ж. наурыз айында тексеру қорытындысын басшыларға тапсырды. (Тіпті, Шымкент уезін мекендейтін ең үлкен 2 тайпа Дулат пен Қоңыраттардың арасына қисынын келтіріп ―бірін асыра мақтап, екіншісін «басын жерге жеткізе тұқыртып» дегендей, «этнографиялық» сипаттама беріп, екі тайпаның арасына «шоқ» тастауды да ұмытпайды (ОҚО облыстық мұрағаты). Жасыратыны жоқ, сонан бері 1,5 ғасырға жуық уақыт өтсе де, әлі күнге сол «шоқтың» қызуына «жылынып», рушылдық өртін маздатып жүрген ағайындар арамызда баршылық).
Осылайша, оңтүстік қазақтарының меридиан бойынша (Жазда солтүстікке қарай, ал қыста оңтүстікке карай көшу. Жаз айларында салқын аймақтарды (солтүстікті) жайлап, қысқа қарай жылы оңтүстікке қарай көшіп, сонда қыстау. Көшпеліліктің бұл түрінде малшының жылдық көшу қашықтығы кейде 1000 шақырымға дейін жетіп қалатын) көшіп-қонуы тоқтатылып, әрбір ру Ресей билігінің жергілікті органдары бекіткен белгілі бір әкімшілік аймағына (болыстық) байланды.
Ресей империясының 1886-1892 жылдардағы Қазақстандағы жүргізген реформаларының басты мақсаты Ресей мен Украина шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыру болды.
1870 ж. бастап, қоныс аударушылар үшін «Жер қорын» ұйымдастырып, әр облысқа бір-бірден әскери топограф штаты беріледі. Алдымен бірнеше экспедиция ұйымдастырып, қазақтар пайдаланатын жер нормасы мен болашақ орыс қыстақтарының орындары белгіленді.
1874-1882 жылдарда облыста 6 шаруалар селосы құрылды. Ол келімсектерге 1867 жылғы «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша ереже» мен 1868 жылғы «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы» ереже бойынша 30 десятинадан жер беріліп, 15 жылға алым-салықтардан, әскери міндеткерліктен босатылды.
1891-92 жылдары ішкі Ресейде орын алған қатты құрғақшылықтың салдарынан Қазақстанға қоныс аудару осы жылдары жаңа қарқын алды. Өлкеде 1891 жылға дейін 25 орыс қыстағы болса, 1891-1892 жылдарда ғана17 жаңа поселке құрылды. («Статистический Ежегодник России» Издание МВД России -1913 г..Санкт Петербург 1914). Жалпы, осы жылдар ішінде Сырдария облысындағы поселкелердің ұзын саны 37-ге, шаруалардың саны 12 мың адамға жетті. Бұлар негізінен Түркістан-Шымкент-Әулиеата аралығындағы үлкен жолдың бойы мен Сырдария, Арыс, Ақсу, Бадам, Сайрамсу өзендер бойындағы шұрайлы жерлерге орналасты (2-қосымша).
Ал, осы жердің иелері байырғы тұрғындар облыстың су шықпайтын таулы-тасты жерлері мен шөл және шөлейтті аймақтарға ысырылды.
1916 ж. 1 қаңтарында Сырдария облысының аумағында ғана 190 келімсектер қыстағы болды.
Бұл селолардың барлығы қазақ руларынан тартып алынған жерлерге орналасты. Бұл өз кезегінде ру-тайпалардың бұрынғыдай бір жерге щоғырланбай, араласып кетуіне әсер етті.
Кеңес үкіметі орнаған соң, рулардың орын ауыстыруы 1928 жылы қазақ халқын күштеп отырықшыландырудан басталып, арты 1929 ж. ұжымдастыруға ұласқан науқан барысында орын алды. Енді, бұрынғы тау-тасқа ысырылып, шашырап кеткен қазақтар әулеттерімен жаңадан ұйымдасқан колхоздарға жинастырылды. Оның арты, 1932 - 33 ж.ж. ашаршылыққа ұласып, тұрғындардың үлкен бөлігі өзбек, қырғыз, тәжік жерлеріне қоныс аударып, босып кетті. Ашаршылықтан кейін, аман қалғандарының біразы өз ата-қоныстарына оралды.
Мысалы, архив деректеріне қарасақ, бір ғана Бадам (қазіргі Төлеби ауд.) ауданында 1930 жылдың соңында 104 колхоз болса, 1935 жылы оның 29 ғана колхоз қалды.
Ең соңғы өзгерістер 1939 және 1954 ж. Киров каналын салуға облыс аудандарынан тұрғындарды Мақтаарал ауданына көшіру болды. Олардың біразы, кейін өз мекендеріне оралғанымен көпшілігі сол ауданда қалып қойды. Бұл облысымыздағы ең соңғы көлемді ішкі миграция еді.
Қорытынды:
Өмір Шыныбекұлы,
тарихшы
