Байқожа атауы қайдан шыққан?

Бірде «Қазақстан-Қызылорда» телеарнасынан «Құдайы қонақ» бағдарламасының тілшілері Байқожа ауылына барып, құдайы қонақ болғанын көрдім. Бағдарлама барысында тілшілер ауыл тұрғындарынан «Байқожа» атауының қайдан шыққанын сұрады. Алайда бұл сұраққа ешбір ауыл адамы жауап бере алмады. Сонда тұрғындардың өзі туып өскен жердің тарихын білмегеніне қынжылдық әрине.

Менің атам Қожаберген шежіреден сыр шерткенде айналасындағы адамдарды тамсандыратын өте әңгімешіл кісі еді. Сол атамнан естіген әңгімелерде біздің аталарымыз Шөмекей руының Айтқұл аталығынан (Малбике деген әйелінен) Байқонды, Байқожа, Елқонды туады мыс. Қазіргі Байқожа стансасы осы атамыздың есімімен аталса керек. Әрине бұл жайға қарсы пікірлер де табылып қалар, дегенмен үлкен атамнан естіген аңызға бергісіз мына әңгіме шындыққа жанасатын тәрізді. Сұлу Сырдың бойында өмір сүрген, еліне елеулі һәм қадірлі азамат Байқожа атамызды Әулие, қыдыр көрген деседі.

Жайдарлы жаздың күні тоқырап, су суыған мезгілде Байқожа атамыз жас кезінде түбекте ши мен нар қамыстан тоқылған жалғыз лашықта дариядан өткен жолаушыларды қайықпен есіп өткізеді екен. Өзі сіңірі шыққан кедей. Адамға дидар мен несіп ғайып деген, армансыз адам болмайтыны анық.

Бір күні аспан түнеріп, жауын жауып, кешке қарай қатты дауыл басталыпты. Қайықшы Байқожа асау толқынның қаһарынан сескеніп, үйге қайтпақ ниетпен қайығын жағалауға байламақ болады. Бұл кез күн батып, қызыл семген іңір уақыт болса керек. Қайығын байлап, үйіне қарай асығып жүре бергенде құлағына алыстан талып жеткен аттың дүбірі естіліп, селт етіп шошып тұра қалыпты. Дарияның арғы беті біраз жер болғанымен, дәл құлағының түбінен «Әй, балам, өткіз мені!» деген дауыс естіліпті. Сол кезде арғы беттен ақбоз ат мінген ақсақалды атаны көреді ғой. «Балам, қайықты бермен әкел», депті ақсақал шапанының етегі делбегейленіп.

Айнала аш қасқырдай ұлыған асау жел. Дарияның толқыны болса жардан асып бұлқынуда. Ақ көбік шашқан бурадай дариядан шошынған Байқожа атамыз қас пен көздің арасында не істерін білмей дағдарыпты. Сонда қорқынышы шалғайынан тартқылап:

– Ата, мені кінәлай көрме, мынадай орасан апатқа адам қарсы тұра ала ма? Қазір қайықты салғаныммен, жете алмаймын. Мына қарсы ағыс алып кетеді, – дегенде, қайықшының сөзін есіткен ақсақал:

– Тура сал, саспа бала, Құдай қосса ағын алып кетпейді, – деп қорқынышын сейілтіпті.

Қарияның сөзіне өзін бір ғаламат күш сендіргендей, Байқожа қайықты дарияға салыпты. Дауылмен арпалысып, ескегін есіп, әдбен шаршап, әлі құрып тұрғанда: «Әй балам! Тоқта!» деген ақсақалдың үнін есітіп, бойын тіктеп түрегеліпті. Арқасына мұздай тер құйылып, толқынмен арпалысып тұрғанда, тылсым күш пайда болғандай арғы беттегі қарияның дәл жанынан шығыпты. Бірақ мұны өзі де білмей қалса керек. Содан жан-жағына қарауға мұршасы болмай, қайыққа қария мен атын мінгізіп алып, тура қарсы жағалаудан қайтадан бір-ақ шыққанын тағы байқамай қалыпты. Жанталаса қайығын байлап, бұл кісінің тегін адам емес екенін біліп, «Құдіретті болмаса дауылды күні дариядан ағызбай ары-бері екі өткізбес», деп жақсылықтан үміттеніпті.

Байқожа пір тұтар әулиеге жолыққан шығармын деп ойлап, лашығына қарай жүгіріпті. Келе сала әйеліне «пышақ тап» деп жанықтырып, сүтін сауып ішіп отырған жалғыз ешкісін соймақ болып аяғын байлапты. Сосын әйеліне:

– Менің көзіме елес болып көрініп тұрмаса, мына шал я әулие, я құдірет. Бейуақытта жүрісі тегін емес, – депті. Содан көк ешкіні жәукемдеп бола берген кезде, атына мініп ақсақалда жеткен екен.

– Асығыстық жасадың ау, балам, ешкі де қолға оңайлықпен түспейді ғой, – десе, Байқожа:

– Ата, мен таң азаннан кешке дейін қайық есемін. Осы кәсіпті үйренгенмін. Бір ешкі аман болсақ тағы келер. Батаңызды беріңіз, – депті ол. Ақсақал жігітке сұқтанып қарап тұрып: «Талабың өрлейтін бала екенсің, екеуің де қол жайыңдар, – деп батасын беріпті.

– Құр азық табар жігіт пе десем, жомарттығың да бар екен, разымын. Қане, үш тілегіңді айт. Маған көп адамның қолы жетпей жүр, – депті. Сонда Байқожа тілегін айтарда сасқалақтап «Мал, мал» деп екі рет қалай айтқанын өзі байқамай қалыпты. Үшінші тілегін сұрағанда: «Сол малға ие бер» деген екен. Ақсақал:

– Екі тілегіңде де мал сұрадың, елден ерекше малдың астында қаласың. Бірақ, әттегенайың – тұқымың аз болады. Бүгін түн таңға дейін ұйықтамаңдар. Екеуің екі пышақты қамдап қойыңдар. Түн ортасы болғанда шығыстан қаптаған қалың қой жөңкіп келеді. Сол қойды шетінен ұстап алып, ен сала беріңдер. Ен салғанының бәрі сенікі, осы жерден кетпей тұрақтап қалады. Сосын саған тәңірім ұл береді, оған бақ пен дәулетті қоса береді, – деп батасын беріп, көзден ғайып болыпты.

Иә, бұл Байқожаға келген Қыдыр ата еді. Мың болғыр жігітті ұнатып, атының басын бұрған. Дауылды күні келіп, арғы бетте тұрып, дариядан өткіз дегені – сынағаны екен.

Содан бәрі Қыдыр атаның айтқанындай болып, ен салған қойлары киікше жосымай, шыр айналып қала беріпті. Байқожаның қойлары түбекке толып, жай-күйі оңалып, сол түбекке орнығыпты. Қыдыр атаның айтқаны дәл келіп, әйелінің аяғы ауырлап, ай-күні жетіп, торсықтай ұл туады. Баласының атын Қыдыр деп қояды. Қыдырдан Жолбарыс атты жалғыз ұл болса, ал Жолбарыстан Тілеміс деген жалғыз тұяқ қалған екен.

Міне, Қыдыр көрген Байқожа атамыз мекендеген сол түбек сан ғасыр өтсе де Байқожа деп аталып, тарих толқынымен көш түзеп келе жатыр.

Қымбат МОЛЫБЕКҚЫЗЫ