1920-жылдары басталған саяси науқандар, атап айтқанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру және индустрияландыру саясатымен байланысты болды. Оның артын суытпай болған репрессия оппозициялық топ пен «халық жауларына» қарсы аяусыз жазалау шараларымен ұштасып жатты. Осы саясаттың аясында мыңдаған қазақстандықтар, соның ішінде шаруалар, зиялылар, ұлт қайраткерлері, дін қызметкерлері қамауға алудың, жер аударудың және жазалаудың құрбанына айналды. Олардың көпшілігіне «контрреволюциялық әрекет», «тыңшылық», «ұлтшылдық», «діни» қылмыстар бойынша айып тағылды. Зиялыларды, саясаткерлерді, әскери шенеуніктерді, тіпті қарапайым азаматтарды да кеңестік қоғамға қауіпті және «халық жауы» деп айыптағандары сөзсіз белгілі. «Халық жауы» деп айыпталғандардың бәрі дерлік саяси құрбан болғанын айта кеткен жөн. Кеңестік үкімет саяси қуғын-сүргіннен 1953 жылы Иосиф Сталин қайтыс болғаннан кейін біртіндеп құтыла бастады, бірақ саяси еркіндікті қалпына келтіру, жазықсыз адамдарды ақтау ұзаққа созылды.

Тарих-құқықтық ғылымда «саяси қуғын-сүргін құрбандары» классификациясы жалпы қабылданған. КСРО-дағы саяси қуғын-сүргіндер мынадай категорияларға бөлінді:

Біріншіден, бірінші санат – саяси айыптау бойынша қуғын-сүргінге ұшыраған, қауіпсіздік органдары (ВЧК – ОГПУ – НКВД – МГБ – КГБ) тұтқындаған және сот немесе квазисот (ОСО, «үштік», «двойка») үкімімен сотталған адамдар және т.б.) өлім жазасына, лагерьлерде, түрмелерде және жер аударылуда түрмеде ұстаудың әртүрлі мерзімдеріне кесілгендер.

Екіншіден, қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтардың екінші санаты – саяси себептермен қуғын-сүргінге ұшырағандар – «кулактарды тап ретінде жою» жүріп жатқан науқан кезінде тұрғылықты жерінен әкімшілік жолмен қуылған шаруалар.

Үшіншіден, үшінші санат – саяси қуғынсүргін құрбандары – дәстүрлі қоныстанған жерлерінен Сібірге, Орта Азияға және Қазақстанға толығымен жер аударылған халықтар, ұлтына байланысты қуғынсүргінге ұшырағандар.

Репрессияның салдары әсіресе 1930 жылдардың аяғындағы «Үлкен террор» деп аталатын кезеңде, саяси тазартулар жаппай және жүйелі сипатқа ие болған кезде ауыр болды. Жергілікті НКВД органдары «халық жауларын» көптеп табуға бағытталған операцияларды белсенді жүргізді, бұл мыңдаған адамның тұтқындалуына, жаппай өлімге және жер аударуға әкелді. Көптеген қазақстандықтар ГУЛАГ лагерьлеріне жіберілді немесе сотсыз үкіметтердің өкімімен өлім жазасына кесіліп атылды, сонымен қатар, Ұлы Отан соғысы жылдарында сатқындық немесе жаумен ынтымақтасу деген күдікпен Қазақстан жеріне КСРО-ның басқа аймақтарынан тұтастай халықтарды этносына қарай жаппай жер аудару саясаты жүргізілді. Қазақстан тарихының көлеңкелі қайғылы кезеңдерінің бірі – бұрынғы Кеңес Одағының барлық өңірлерінен оның аумағына халықтарды күштеп жер аудару болып табылады. Қазақстандық тарихшылардың мәліметі бойынша, ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанға Ресейдің орталық облыстарынан 190 мыңға жуық адам жіберілген. Оның ішінде 1931 жылдың мамырында ашаршылық кезінде Көкшетау, Ақмола, Қарағанды, Павлодар облыстарына 150 мың адам орналастырылған. Кейбір деректер бойынша 1937 жылға қарай Қазақстанға жіберілгендер саны 360 мың адамды құраған. Қазақстан депортацияланған ұлттар үшін түрмеге айналды. Облыстар бойынша қоныс аударушылар арнайы құрылған совхоздарда, колхоздарда ғана емес, түрлі өнеркәсіптік кәсіпорындарда да жұмыс істеді. Қазақ КСР-нің аймақтарында да қуғын-сүргін әртүрлі дәрежедегі қатыгездікпен көрінді. Әсіресе, көшпелі халықтың көп пайызы бар аумақтар зардап шекті, өйткені коммунистік билік оларды қарсылықтың ықтимал көзі ретінде пайдаланды. Енді жазықсыз куғын-сүргінге ұшыраған қармақшылықтар жайлы мына деректерді алға тартуға болады. Қазақстан тәуелсіздік алған ХХ ғасырдың 90-жылдары Қызылорда облысы бойынша 813 іс қаралып, «халық жауы» бабымен (58-бап) толық емес мәліметтер негізінде 7456 адам сотталды. Олардың 655-і Қармақшы ауданының азаматтары.

Халық жауы бабымен сотталған қармақшылықтарды төмендегідей реттілікпен 4 кезеңге байланысты кестелерге түсірдік.

1-кезең: ХХ ғасырдың 20-жылдарынан 1936 жылға дейінгі аралықта сотталғандар: Бұл кезеңде репрессивтік аппарат әлі өз күшіне толық кірісе қойған жоқ. Десе де, 1920-жылдардың соңына қарай КСРОның репрессиялық машинасы жаймендеп отала бастады. 1928 жылғы қазақ шаруаларының наразылығын тудырған тәркілеу басталып, билік оны аяусыз басып тастады. Арасын суытпай 1929 жылы басталған ұжымдастыру процесі мыңдаған ауқатты шаруа отбасыларының жер аударылуына және жойылуына әкелді. Бұл шаралар қарсылықты басуға және жоюға бағытталған сот процестерімен, тұтқындаулармен және жазалаулармен қатар жүрді. 1920-жылдардың аяғында коммунистік партияда алғашқы тазартулар басталды, онда Сталиннің бағытына қарсы шыққан оппозициялық элементтер тұтқындалды. Бұл кезең 1930-жылдардағы одан да ауқымды әрі қатыгез репрессиялардың негізін қалады.

Берілген кестеге сүйенсек, 1929 жыл мен 1936 жыл арасында барлығы 209 қармақшылық 58-ші бап бойынша сотталған. Олардың 59-ы бір жыл мен бес жыл аралығындағы мерзімге бас бостандығынан айырылғандар. Ал 49-ы алты жыл мен 10 жыл аралығындағы мерзімге сотталғандар. Өлім жазасына кесілгендер саны 30 адам болса, 1929 жылы осы бап бойынша бес адам сотталып, үй қамаққа алынған. Осы жеті жыл ішінде 139 адам әртүрлі жаза түрлерін өтеген. Қалған 66 адамға қандай үкім шығарғаны белгісіз болып отыр. Осы 205 адамның ішінде 56 адам бір іспен сотталғандар. Яғни тізімде №1935 деп тіркелген 56 адам бар. Ол 56 адамның барлығы 1932 жылы Қармақшының №2, №6, №7, №12 ауылдарынан тұтқындалғандар. Олардың барлығы қазақтар, сондай-ақ бәрі де малшылар, колхоз төрағасынан – күзетшіге дейін.

2-кезең: 1937 жылдан 1940 жылға дейінгі аралықта сотталғандар: КСРО-дағы 1937-1940 жылдар аралығы тарихқа Ұлы террор немесе ұлы қуғын-сүргін кезеңі ретінде енді. Бұл Иосиф Сталиннің бұйрығымен «халық жауларын» жою үшін кең ауқымды науқан жүргізілген Кеңес Одағы тарихындағы ең қатыгез де қараңғы кезеңдердің бірі болды. Қуғын-сүргіннің басты нысанасы партия мен үкімет қызметкерлері, әскери қызметкерлер, зиялы қауым және қарапайым азаматтар болды. Жаппай тұтқындау, жалған соттар мен өлім жазасына кесу күнделікті тәжірибе болды. Адамдарды тыңшылық, диверсия және антисоветтік әрекеттер үшін айыптады, көбінесе дәлелсіз және жалған айыптауларға негізделген. Осы қуғын-сүргіннің нәтижесінде миллиондаған адамдар тұтқындалды, ГУЛАГ лагерьлеріне жіберілді немесе өлім жазасына кесілді.

Ұлы террордың ең атақты құрбандары коммунистік партияның және Қызыл Армияның жоғары шенді мүшелері, оның ішінде маршал Михаил Тухачевский және басқа да қолбасшылар Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында елдің әскери қуатын айтарлықтай әлсіреткен. Репрессиялар қоғамның барлық деңгейіне, еліміздің барлық аймағына таралып, жалпы үрей мен сенімсіздік атмосферасын қалыптастырды. Бұл кезең КСРО-ның қоғамдық-саяси өмірінде терең жаралар қалдырды, оның салдары Сталин қайтыс болғаннан кейін көпке дейін сезілді. Үлкен террор тоталитарлық режимнің асқан қатыгездігі мен озбырлығының символына айналды, ол өз билігіне қауіп төндіретін кез келген адамға аяусыз әрекет етті.

Кестеде көріп отырғанымыздай, 1937 жылдан 1940 жылға дейінгі аралықта 278 қармақшылық 58-ші баппен сотталған. Олардың 45-і бір жылдан бес жылға дейінгі аралықта бас бостандығынан айырылғандар. 6 жылдан 10 жылға дейінгі аралықтағы мерзімде 88 адам сотталған.

Ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылғандар, яғни 15 жылдан 20 жылға дейінгі аралықтағы мерзімге сотталғандар саны 42. Ол 42 адамның барлығы 1938 жылы тұтқындалғандар және де осы 42 адамның барлығы 1-2 жыл ішінде түрмеде қаза болды. Өлім жазасына кесілгендер саны 102 адам. 1930-жылдардың басымен салыстырғанда өлім жазасына кесілгендер саны 5 есеге артқан. Бұдан кеңес үкіметінің репрессия құрбандарын жазалауда саясатын қатайтқаны көрінеді.

3-кесте. Үшінші кезеңде сотталған қармақшылықтар мәліметі

3-кезең: Ұлы Отан соғысы жылдары сотталғандар: КСРО-дағы Ұлы Отан соғысы (1941-1945) кезеңі майдандардағы қаһармандық шайқастармен, тылдағы ерен ерліктерімен қатар, ел ішіндегі саяси қуғын-сүргіннің жалғасуымен де қатар жүрді. Бүкіл ел фашистік басқыншылыққа қарсы күрескенімен, сталиндік режим халыққа қысымды жеңілдеткен жоқ. Бұл кезеңде қуғын-сүргін әскерилерге де, бейбіт тұрғындарға да әсер етті. Соғыс кезінде жаппай тұтқындаулар жалғасып, көптеген адамдар, соның ішінде жоғары лауазымды әскери басшылар тыңшылық, қорқақтық және сатқындықпен айыпталды. Әскери трибуналдар мен НКВД жанындағы Арнайы мәжілістер көбінесе жеткілікті дәлелдерсіз ауыр үкімдер шығарды.

Опасыздық жасады деп күдіктенген этникалық азшылықтарға ерекше көңіл бөлінді. 1944 жылы шешен, ингуш, қырым татарлары және басқа да көптеген жаумен ынтымақтасты деп айыпталған халықтарды кең көлемде депортациялау басталды. Бұл депортациялар қатыгездік жағдайда жүргізілді, нәтижесінде аштық, ауру және қоныс аударудың ауыр жағдайлары салдарынан жаппай өлім болды. Осылайша аяусыз шайқастарға және фашистік Германияны талқандау үшін барлық мүмкіндіктерді жұмылдыру қажеттілігіне қарамастан, сталиндік режим ішкі қуғын-сүргінін жалғастыра берді, бұл кеңес халқының қасіретін одан әрі арттырды.

Ұлы Отан соғысы жылдары қуғын-сүргін алдыңғы онжылдықтармен салыстырғанда біршама аз жүргізілген. Көріп отырғанымыздай 1941-1945 жылдары ауданнан барлығы 70 адам «Халық жауы» бабымен тұтқындалған. Бұның негізгі себебі әскер қатарына жауынгерлер жетіспеушілігі болды. Осы жылдары кеңес үкіметі түрмеде отырған 1 млн-нан аса адамды әскер қатарына алған. Ол 70 адамның 7-еуі 1-5 жыл аралығындағы мерзімде, 46 адам 6-10 жыл аралығында сотталған (көбісі 10 жылға сотталғандар), 3 адам 15- 20 жылға сотталған болса, қалған 14 адам өлім жазасына кесілгендер. Бұлар негізінен әскерге барудан жалтарғандарды және қуғындалып, Қармақшы жеріне қоныстандырылған басқа этнос өкілдері.

4-кезең: Соғыстан кейін (1946-1953). 1945 жылы Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін Кеңес Одағы қираған экономика мен инфрақұрылымды қалпына келтіріп қана қоймай, Сталиннің басшылығымен өзінің репрессиялық саясатын жалғастырды. 1946-1953 жылдар аралығы қоғамға бақылаудың күшеюімен, «халық жаулары» атанғандарға қарсы науқан, зиялы қауымды қудалаумен сипатталды. Шығармашылық және ғылыми зиялы қауым өкілдеріне космополитизм және антикеңестік әрекеттер үшін айыпталған шоу сот процестері ұйымдастырылды. Соның бір жарқын мысалы 1952-1953 жылдардағы «Дәрігерлер ісі» болды, сол кездегі бір топ жетекші кеңес дәрігерлері кеңестік көшбасшылардың өміріне қастандық жасады деген айыппен тұтқындалды.

Репрессия этникалық топтар мен бұрынғы әскери тұтқындарға да әсер етті. Тұтқыннан оралған кеңес жауынгерлеріне деген күдік пен сенімсіздік олардың тұтқындалып, лагерьге айдалуына әкелді. Миллиондаған адамдар ГУЛАГ-та болуды жалғастырды, онда ұстау жағдайлары өте қиын болды. Сталиннің саясаты үрей мен сенімсіздік атмосферасын сақтауға бағытталды, бұл режимге халықты бақылауда ұстауға және ықтимал қарсылықтың алдын алуға мүмкіндік берді. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін ғана сталинизацияны біртіндеп десталинизациялау басталды және көптеген әділетсіз сотталғандар ақталды.

Соғыстан кейінгі жылдары (1946-1950) қуғын-сүргін қатты белең алмаса да, осы «халық жауы бабымен (58-бап) сотталғандар болды. 1947-1950 жылдары Қармақшы ауданы бойынша 14 адам сотталып, олардың 1-уі 3 жылға, 10 адам 6-10 жыл аралығындағы мерзімге, сондай-ақ 3 адам 25 жылға сотталған. Бұл жылдары өзіміз көріп отырғандай, өлім жазасына кесілген адам болмады. Себебі соғыс кезінде ондаған мың қызылордалықтардың өліп кетуіне байланысты жұмыс істейтін еркектердің санының аз болуынан деп ойлаймыз. Біз жоғарыдағы кестелерден 20-50 жылдардағы репрессияның аудандағы көрінісін көре аламыз, 30 шақты жылда толық емес мәліметтер бойынша 785 адам аудан бойынша 58-баппен сотталған.

Бұл 785 адамды ұлтқа байланысты пайыздық көрсеткішпен бөлсек, 53 пайызы қазақтар, 28 пайызы корей, 11 пайызы орыстар, 2 пайызы украиндар, қалған 5 пайызы басқа ұлт азаматтары мен азаматшалары болды. 1939 жылғы санақ мәліметтері бойынша Қызылорда облысы халқының 61 пайызын қазақтар құраған, 21 пайызын орыстар, 11 пайызын корейлер құраса, 3 пайызын украиндар құрады. Осыдан көретініміз бірінші кезекте репрессияның айбалтасы қазақтарға және корейлерге қатты тигенін көреміз. 1938 жылғы мәлімет бойынша ауданда 16 корей колхоз болған және де ауданға кіретін басқа 21 колхозда корей этнос өкілдері тұрған.

Сонымен қатар 1937 жылдан 1950 жылға дейінгі аралықтағы жазаланғандар саны алдыңғы кезеңмен салыстырғанда айтарлықтай көп. Бүкіл тұтқындалған адамның 74 пайызы 1937-1953 жылдар аралығында болды. 1937 жылдан соғысқа дейінгі аралықтың өзінде ауданда 200-ден астам корей, 200-ге жуық қазақ, 70-ке жақын орыс жазаланған екен. Осы кезеңде тоталитарлық биліктің корейлерге қатты тиіскенін көруге болады. 1927-1953 жылдары Қармақшыдан «халық жауы» бабымен (58-бап) 785-тен астам адам сотталған.

Сөзімізді қорытындылай келе, ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні – ҚР Президентінің Жарлығымен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы болып аталған 1997 жылдан бастап атап өтіледі. Тәуелсіз Қазақстанда алғашқы болып қабылданған заңдардың бірі – 1993 жылғы сәуірдің 14-індегі «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» ҚР Заңы. 1997 жылдан бастап «31 мамыр – саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні» болып ресми бекітілген болатын. 1937-1939 жылдар аралығында қазақтың бас көтерер зиялы қауымының көпшілігі қуғынсүргін құрбанына айналды. Өткен тарихты зерделеу азаматтық парызымыз деп санаймыз.