2017 жылы Сортөбе қалашығында жүргізілген археологиялық жұмыстар нәтижесінде қызықты керамикалық материалдар жинақталды. Бұл хронология мен материалдық мәдениет туралы айтуға мүмкіндік береді. Қалашықтан керамикалық материал, металдан, ағаштан, шыныдан және сүйектен жасалған қызықты заттар табылды. Жануарлардың сүйектерінен жасалған заттар өте алуан түрлі болуымен ерекшеленеді.

2017-2020 жылдар аралығында "Сортөбе-1" қала шығында жүргізілген археологиялық жұмыстар екі қазба нысанында "Қазба-1" және "Қазба-2" тұрғын үй кешенін зерттеуден тұрды. "Сортөбе-2" қалашығында шурф, мавзолейде қазба жүргізілді. Сортөбе қалашығынан табылған материалдар бұрын Жанкент қалашығынан, Жетіасар мәдени кешені орындарынан табылғанын көрсетті. Табылған ыдыс-аяқтар кешенін төмендегідей әртүрлі санатқа бөліп қарастырамыз. Олар ас сақтауға арналған ыдыс-хумдар, астаулар, ас ішуге арналған ыдыс-аяқ, дастарқан (аяғы бар дөңгелек үстелдер), кружкалар, ас әзірлеуге арналған ыдыс табалар, қазандар, банкалы ыдыстар, қақпақтар, керамикадан жасалған бұйым – шырағдан, сфероконус, ұршық, қой басы түріндегі тұғыр, шығырлар. Керамиканың түсі әртүрлі болып келеді. Қызылдан қызыл қоңырға дейін, ашық сұрдан қара сұрға дейін, ақшыл сарыдан кірпіш қызылға дейінгі түстер де кездеседі. Ашық жасыл түстің жалғыз элементтері бар.

Сортөбенің керамикалық кешені өте бай, онда VII- VIII ғасырларға мерзімделетін бүйірі иінді, қабырғасы бүйірінен ернеуіне қарай сыртқа иілген тостағандар (қызыл ангоб) Жетіасар ІІІ кезеңімен мерзімделетін ескерткіштерден және Отырар қаласынан табылған. Сонымен қатар, Жанкент қазбаларынан табылып жүрген IX-X ғасырларға мерзімделетін үстінде батырып салынған сызықты өрнектері бар қақпақтар, ернеудің сыртындағы жапсырмаға қатты затпен батырып өрнек салынған ыдыстар және әртүрлі мақсатта пайдаланылған «қошқар бастар» көп кездеседі.

Үй тұрмысының заттары (керамикадан жасалған бұйымдар) – Жанкент қалашығында да кеңінен кездесетін Сортөбе үй-жайларынан табылған қойдың басы түріндегі тұғырларды ерекше атап өткен жөн. Сортөбе қалашығынан табылған тұғырлар Жанкент тұғырларына қарағанда кішірек, олар қатты сынған, сапасыз күйген, ою-өрнек аймағы және оларды жағу (сылау) тәсілдері шектеулі болып келеді.

Негізінен керамика кешені әртүрлі мақсатта пайдаланылады. Керамикалық ыдыстар арқылы қалашықтың мәдениеті және әлеуеті туралы мол ақпарат алуға болады. Қазба барысында өте көп табылатын жәдігерлердің негізін осы керамика кешендері құрайды. Керамиканың жасалу жолдары және ыдыстардың бетіне салынған өрнектер арқылы халықтың тұрмыс тіршілігінің қалай болғандығын аңғаруға болады. Сортөбе қалашығында табылған кермикалық ыдыстардың жасау жолы Жанкент қалашығында кездесетін керамикалық ыдыстарға қарағанда ертерек. Сонымен қатар керамикалық ыдыстардың сыртына жағу (сылау) әдістерінде өзгешеліктер кездеседі.

Табылған заттардың көпшілігі әлі талдаулар сатысында, ал керамика мен тұтас заттардың көптеген сынықтарын салу жалғасуда. Сонымен қатар, құйылған бұйымдардың беті өңделді. Осы өнімнің бірнеше беткейлік өңдеу әдістерін біріктіру жағдайлары жиі кездеседі. Ангоб негізінен қызыл түсте қолданылған, дастарқанның ашық сары түске боялған фрагменттері бар.

Керамикалық бұйымдардың сыртқы бетін талдау оны өңдеуге ерекше мән бергенін және бұл үшін бірнеше тәсіл болғанын көрсетеді. Оның үстіне, негізінен жапсырма бұйымдардың беті өңделді. Бұл ыдыстың бетін қарапайым немесе арнайы сипалап тегістеу, ангобпен жабу, жылтырату (кейбір фрагменттер металл жарқылға дейін жылтыратылған), саз қабатымен сылау және ою-өрнек салу тәсілдері. Бір өнімде бетті өңдеудің бірнеше әдістерін біріктіру жағдайлары жиі кездеседі. Ангоб негізінен қызыл-қоңыр, сирек қара түсте қолданылған.

Төрт жыл ішінде керамиканың жиынтық жинағы ою-өрнектердің алуан түрлілігін көрсетеді. Сурет салудың ең тән тәсілдері – бұл шикі саз бойынша өткір заттың шетімен ою, жапсырмалары, шикі сазбен майлау және әлі кеппеген бұйымның үстіне саусақты ажырамалары бар, иықтарында қисық және тік сызбалар кездеседі, штампталған оюлар кеңірек кездеседі. Бұйымдардағы ең тән ою-өрнек декоры-геометриялық. Бұл штамптау техникасымен жасалған үшбұрыш және кесу сызықтарымен құрылған тіктөртбұрыштар. Өсімдік ою-өрнегі кесілген сызықтан жасалған қосарланған жапырақшалар түрінде, сондай-ақ тек дастарқан басында штампталынған «розетка» түрінде кездеседі. Жанкенттің ірі ыдыстарына тән саусақпен ажыратылған ою-өрнек нұсқалары дастарқандар мен хумдардың кейбір фрагменттерінде сирек кездеседі. Бүктелген ою-өрнектерді бөлек сипаттауға болады. Сонымен жапсырма түрінде шығырларда, құмыраларда төмпешіктер де кездеседі. Ірі ыдыс-аяқтардың фрагменттерінде кездесетін, адамның сұлбасын немесе мүмкін, қойдың тартылған терісіне ұқсайтын фигуралық жапсырмалар да бар. Ою-өрнектің тағы бір түрі – ыдыстардың бетіндегі ангобтың ағыны. Қызықтысы – целиндрлік саптыаяқтардың түбінің сыртқы бетіндегі сызып жазылған белгілерінің болуы.

Сортөбе қалашығы керамикасының технологиялық зерттеулері Жетіасар керамикалық дәстүрлер мен көшпенді элементтерді біріктіретін жақсы қалыптасқан дәстүрді көрсетеді. Соңғысы керамиканың пішінін өзгертуге және декорлеуге көп әсер етуі мүмкін. Хорезм және Соғды технологиялық өндірісінің әсерін жоққа шығаруға болмайды. Керамикалық материал Сортөбе бұл жерде үйлесімді қолөнер өндірісінің болуы туралы айта алмайды. Бұйымдардың басым бөлігі бір данамен ұсынылған. Мысалы, кез келген ыдыс сериясында қатаң параметрлер мен ұқсастықты бақылау қиын. Сортөбедегі керамикалық қолөнер мұнда қолөнер өндірісінің болуын айтады. Оның жоғары технологиялығын атап өту керек. Сортөбе керамикасы негізінен қолдан жасалған, шамот, органика және сирек құм қосылған түрінде кездеседі. Гончарлық керамикасы да кездеседі, бірақ саны жағынан аз. Фрагменттердің көлденең сынығында екі қабатты және үш қабатты, ыдыстың сыртқы және ішкі беттері жиі ірі қара-сұр дақтардың болуымен байқалады. Күйдіру әдістерін фрагменттерде жақсы көрсетілген, бұл ошақта күйдірілгенін және арнайы пеште күйдірілгенін көрсетеді.

Осылайша, "Сортөбе-1" және "Сортөбе-2" қалашықта рының керамикалық кешені өте қызықты, біртекті және перспективті материал болып табылады. Ол құрамы бойынша біртекті емес. Бұл материалдың генезисі қала тұрмысында қалыптасқан саяси және экономикалық жағдайға байланысты болды. Хронологиялық шкалада Сортөбе қалашықтары ерте ортағасырлық Жетіасар қалашықтары мен Жанкент қалашығы арасындағы, яғни VIII-IX-X ғасырларға жуық кезең болған. Жетіасар қалашықтары мен Жанкент қалашығы кешеніне жататын Шіркейлі Қос асар қалашығынан (Шығыс Асарлар) керамиканың кейбір топтары көрсетілген. Екі қалашықтан Сортөбе қыш материалына ұқсас керамика іріктелген. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті «Археология және этнология» ғылыми-зерттеу орталығының Сортөбе, Жанкент және Шіркейлі Қос асар қалашықтарындағы керамика кешендерінің өзара ұқсастықтары бойынша және Сортөбе керамикасының жиынтықтарын бөліп қарастырды.