Әділ төрелік – айнымас қағида

– Биылғы жылдың 7 айында аудандық сот өндірісінде азаматтық 268 ic қаралып аяқталды. 32 арыз бо­йынша сот бұйрығы, 132 азаматтық ic бойынша шешiм, 50 азаматтық іс медиация тәртібімен шешімін тапты. Сонымен қатар, 51 азаматтық іс оңайлатылған іс жүргізу тәртібімен шешіліп, 10 іс соттылығы бойынша жолданды. Құқық бұзушылық бо­йынша 202 әкімшілік іс түсіп, 199-ы қаралып, аяқталды. Қылмыстық іс бойынша 30 адамға қатысты 30 іс қаралып аяқталса, 25 қылмыстық іс бойынша 26 адамға үкім, 5 қылмыстық іс бойынша 5 адамға қатысты іс өндірістен тоқтатылды.

– Аудандық сот залдары аталған құрылғылармен толықтай жабдықталған. Бұл – сот жүйесінің алға қойған негізгі міндетінің бірі. Әрине, сот төрелігінің барынша ашықтығын қамтамасыз ету үшін аудио және бейнежазбаға түсіру құрылғыларымен қамтамасыз етіл­ген. Оның мақсаты – сот талқылауы барысын дәл тіркеу үшін, азаматтық, қылмыстық, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуде, не тәртіптік іс бойынша іс жүргізу шеңберінде нақты деректерді белгілеу. Ең алдымен ҚР Азаматтық процесуалдық кодексіне сәйкес, төрағалық етуші сот отырысын ашады. Қаралатын істі айтқан соң сот отырысында аудио және бейнежазба құралы пайдаланатыны жайында хабарлайды. Мұның мүмкіндігі көп. Қазіргі пандемиялық ақуалға байланысты сот отырыстары қашықтан онлайн түрде өткізілуде.

– Иә, қазір алаяқтық азаймай тұр. Ауданда осы мәселе бойынша бір қылмыстық іс қаралды. Айыпталушы азаматша жәбірленушіге өзінің есепшоттарының бұғатталып тұрғанын, бір кісіден ақша аудартып алатынын айтып азаматшаның сеніміне толық кіріп, жеке куәлігі мен «Халық банк» карточкасын алып, өзінің ұялы телефоны арқылы онлайн түрде несие рәсімдейді. Солай ақпараттық жүйені пайдаланушыны алдау жолымен бөтеннің мүлкін жымқырып, алаяқтық жасаған. ҚР Қылмыстық Кодексі 11-бабының 3-бөлігіне сәйкес сотталушы жасаған қылмыс орташа қылмыстар санатына жатады. Азаматша өзінің кінәсін толық мойындап, келтірілген зиян­ды толық өтеп, екі жақ өзара ымыраға келіп, татуласуына байланысты ҚР ҚК-нің 68 бабының 1 бөлігіне сай жауаптылықтан босатылып, оған қатысты қылмыстық іс тоқтатылды. Осындай жағдайға тап болмас үшін алдымен құжаттарды қараусыз қалдырмаған дұрыс. Күмәнді интернет-конкурстарға, ло­то­реяларға қатыспау керек. Ақ­шаны алаяққа басып беруге асықпай, жеке мәліметтерді өзгеге айтпау қажет. Оны әлеуметтік желіде жарияламау керек. Шексіз қоңыраулар мен күмәнді бейтаныстардан аулақ болған жөн.

– Бүгінде сот жүйесінің дамуы қарқын алып келеді. «ҚР 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы» Елбасының Жарлығы сот билігінің қызметін толық, объективті және бейтарап етуге мүмкіндік берген еді. Солай «Медиация» институты құрылды. Оның тарихы тереңде. Адам арасында алғашқы дау қай кезде туындаса, бітімгершілік те сол заманда пайда болған. Сондықтан, бұл әдіс алғашқы қауымдық құрылыс дәуірінде болған. Жалпы медиатор – бітімгер. Бұл – қазақ халқының ұлттық болмысына ең жақын ұғым. Іргесі берік қазақ қоғамында небір даулы мәселелерді екі ауыз сөзбен шешкен, даулы ауыз билер болғанын тарихтан жақсы білеміз. Ендеше, сот жүйесіне бітімгерлік тәсілін енгізу қазақ халқының бүкіл әлемге үлгі етерлік шешендігі мен көсемдігін жаңғыртуға жасалған игі қадам деп түсінемін. Бүгінде судьялардың жүктемесі ауыр. Сондықтан, ең алдымен, кейбір істерді медиаторлардың қарауына беріп, соттардың жүгін әжептеуір жеңілдетуге қол жеткізіледі. Бұл жол тараптардың өздері үшін де тиімді. Оның үстіне қазір адамдар арасындағы кейбір қақтығыстар қантөгіспен аяқталып жатады, мұн­дай жағдайда араздасқан адамдарды бітімгершілік жолмен татулас­тыру ең оңтайлы жол болып отыр. Ауданда кент әкімшілігінен медиация кабинеті ашылған. Кабинет халыққа дауларды соттан тыс жағдайда шешудің артықшылықтарын білу­ге мүмкіндік беретін маңызды қад­ам. Кабинет қажетті техникамен жаб­дықталған. Медиацияны қолдану аясы және оны жүргізу қағидаттары туралы ақпараттар жазылған арнайы стенд орналастырылған. Медиация институтының дамуына ауданда кәсіпқой емес медиаторлар да ат салысуда.

– Елбасы Н.Назарбаев дауларды соттан тыс реттеу институттарын дамытуды жалғастыру, ұсақ-түйек мәселе бойынша дауды шешу соттан тыс тәртіппен жүргізілетіндей тетіктер қарастыру жөнінде нақты тапсырма берген болатын. Осыған орай, ҚР Жоғарғы Сотымен қоғамдағы даукестік деңгейін төмендету, дауларды сотсыз шешу институтын дамыту, халыққа түсіндіру жұмысын жүргізу үшін «Сотсыз татуласу орталығын» құру жобасы ұсынылып отыр. Әрі оны жүзеге асыру үшін пилоттық аймақ ретінде Қызылорда облысы белгіленді. Мақсат – халықтың санасын өзгертіп, қоғамдағы даукестіктің деңгейін төмендету және дауларды келісім арқылы тиімді шешу.

– Бүгінде елде жүргізіліп жатқан сот-құқықтық реформалар оң нәтижесін беруде. Республика азаматтарының әділ сот төрелігіне деген сенімі уақыт өткен сайын артып келеді. Сот билігінің бұрынғы бес сатыдан қазіргі үш сатыға ауысуы да қарапайым жұрт үшін сот төрелігінің қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатындағы оң өзгерістер деп айтуға болады. Өзінің құқығы бұзылды деп ойлаған кез келген азамат алдымен сотқа жүгінетіні заңдылық. Бұл – бүгінгі жүргізіліп отырған мемлекеттік саясаттың оң нәтижесі. Ал қоғам дамыған сайын судьяның кәсіби біліктілігіне деген талап күшейе түспек. Сонымен қатар, бүгінгі күні судья мәртебесі Елбасының 2000 жылғы 25 желтоқсанда қол қойған «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңымен белгіленгені жұршылыққа аян. Одан бергі жылдары аталған заң үнемі жетілдіріліп, судьяның доғарысқа немесе зейнет жасына толуына бай­ланысты оларды әлеуметтік қор­ғау мемлекет тарапынан үнемі қолдау тауып келеді. Ата Заңымызда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Судьялар сот төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуел­сіз және Конституция мен заңға ғана бағынады. Міне, осының барлығы сот жүйесі мен бүгінгінің билеріне деген үлкен құрмет және жанашырлық деп түсінген абзал. Сотты өзгерте отырып, қоғамды өзгертеміз. Мұн­дай жетістікке қол жеткізу үшін, жаңғырту кешенді сипатқа ие болуы керек. Бір саланы реформалай келе, басқасын өзгеріссіз қалдыру арқылы табысқа жету мүмкін емес. Сондықтан Президент Қасым-Жомарт Тоқаев инаугурациялық сөзінде он бағытты атаған болатын. Сол бойынша да бірнеше жұмыс атқарып келеміз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұқбаттасқан Айнұр ӘЛИ