ТАРИХТЫҢ ҮНІН ТІРІЛТКЕН ЕҢБЕК

Кітап жазу оңай жұмыс емес. Сол себепті де авторлардың құлшылық үйіне қатысты зерттеу жұмысы сегіз айға созылған. Онда бұрын еш жерде жарияланбаған мұрағат құжаттары, тарихи суреттер, деректер және ғылыми тұжырымдар алғаш рет жүйеленіп берілген. Әсіресе «Айтбай» мешітінің салыну тарихына қатысты бұған дейін бұрмаланып келген кейбір мәліметтердің нақты деректермен түзетілуі – еңбектің басты жетістігі дер едік.

Кітапта мешіттің құрылыс жұмыстарына қатысты түрлі көзқарас сараланған. Кейбір тарихи деректерде оның құрылысын Өзбекстаннан шақырылған шеберлер атқарғаны айтылады. Бұл – сол кезеңдегі Перовск (қазіргі Қызылорда) қаласының сауда-саттық орталығы болғанының дәлелі. Татар, өзбек, тәжік саудагерлері Сыр бойына жиі келіп, экономикалық әрі мәдени байланыстарды нығайтқан.

Алайда ең күрделі мәселе – мешіт салынуына ықпал еткен тұлғаның ұлты туралы бұған дейін кеткен қате түсінік. Кітап авторлары бұл жорамалдың шындыққа жанаспайтынын нақты архивтік құжаттармен дәлелдеп шыққан. Айтбай Балтабайұлы – Сыр елінің тумасы, қазақ азаматы. Әулеті Бұхарамен сауда байланысын үзбей жүргізгендіктен, зерттеушілер тарапынан оны өзбек деп қате жазған жорамалдар қалыптасқан.

Сонымен қатар тарихи еңбекте Айтбай Балтабайұлы мен оның әулеті қуғынсүргінге ұшырап, отбасының өндіріс орындары, мал-қожалығы, тұрмыстық мүлкі түгелдей тартып алынып, ақыры олар отбасымен бірге туған жерін тастап кетуге мәжбүр болғандығы сөз етіледі.

Ең әуелі әулет Ташкентке ауады. Кітап авторларының айтуынша, олар алғаш рет Ташкентке барған сапарында Айтбай атаның ұрпақтарымен кездесіп, ұзақ жылдар бойы сақталған тарихи суреттерді, құжаттарды және ауызша деректерді жинақтаған. Сол құнды материалдардың барлығы жаңа кітапқа енгізілген.

Саяси жағдайдың ауырлығынан отбасының бірнеше мүшесі тегін өзгертуге мәжбүр болған. Кейіннен тыныштық таппаған әулеттің бір бөлігі Ауғанстан асып кеткен. Бұл – тек бір әулеттің ғана емес, сол кезеңде тағдыр тауқыметін тартқан мыңдаған қазақ отбасының ортақ тарихы.

Айтбай Балтабайұлы – Сыр өңірінде ислам дінін насихаттауға зор үлес қосқан, мешіт тұрғызу, қайырымдылық жасау ісінде ауыз толтырып айтарлықтай еңбек қалдырған тұлға. Балтабаевтар әулетінің Бұхарамен тығыз байланыста болғаны – Сыр бойының сол кезеңдегі экономикалық қуаты мен мәдени өмірінің көрсеткіші.

Тағы бір айта кетерлігі, жаңа кітап – Айтбай мешітінің 150 жылдық тарихын тұтас қамтуға ұмтылған энциклопедиялық еңбек. Кітапта материалдар хронологиялық тәртіппен беріліп, әр кезең жеке-жеке талданған. Фактілерді растайтын құжаттар, фотосуреттер, архив жазбалары әр тарауға тіркеліп отырған. Бұрын-соңды айтылмаған тың деректердің мол болуы да оқырман қызығушылығын арттырары сөзсіз.

Тарихи еңбекте 1988 жылдың қаңтарында «Айтбай» мешітінің ғимаратын облыстық филармонияға беру туралы шешім қабылданғаны туралы айтылады. Ондағы негізгі мақсат – камералық музыкаға арналған тыңдау залына айналдыру. Тіпті алғашқы концертке дайындық та жүргізілген көрінеді.

Алайда бұл шешім жүзеге аспай қалған. Өйткені сол тұста ұлттық мәдениеттің қайраткері, мемлекет және қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібеков бұл бастамаға қарсы шығып, мешіттің тарихи әрі рухани маңызын қорғап қалған. Бұл оқиға – ұлт руханияты үшін жасалған үлкен ерлік, тарихи сәулет нысандарын сақтаудың жарқын үлгісі. Бұл кітаптағы тың жаңалықтың бірі әрі бірегейі десек болады.

«Айтбай мешіті: аңыз бен ақиқат» кітабы – бір мешіттің ғана емес, тұтас өңірдің тарихын қайта оралтқан еңбек. Ол – Сыр елінің рухани, мәдени және саяси өмірінің айнасы. Мешіт тарихы арқылы біз ел басынан өткен ауыр кезеңдерді, мешітке қызмет еткен тұлғалар мен діниағартушылық қызметті тани аламыз.

Бұл еңбекте құлшылық үйі туралы көп жылдар бойы айтылып келген әрқилы жорамал мен алыпқашпа әңгімені саралап, нақты дерекпен сөйлетуге тырысқан авторлардың еңбегін айтпай кетуге болмас. Олар көпшілікті мазалап жүрген сан сауалға жауап беріп, даулы тұстардың түйінін тарқата алды деп есептейміз. Жылдар қойнауына жұтылған деректерді түгендеп, тарихи шындықты қалпына келтіру – бір ғана дәуірдің емес, тұтас ғасырлардың үнін тірілту болмақ.