Сырлытам кесенесі
Сырлытам Қармақшы ауданына қарасты Көмекбаев елді мекенінің Кекірелі бөлімшесінен 16 шақырым шалғайында орналасқан. Күмбез шатырлы, кесене күйген кірпіштен тұрғызылған. Күмбез екі қабатты, ішкі беті жартылай спиральді етіліп, оның іші өрнектелген. Сыртқы күмбез негізінен ішкі күмбезге бекітілген. Кесененің оңтүстік және терістік жағынан жасалған екі есігі бар. Негізгі оңтүстігіндегі есік босағасының маңдайшасы шығыс елінің дәстүрімен доғаланып қаланған. Доғалы маңдайша әдетте араб архитектурасына тән. Тіремесі бар маңдайшаға қарағанда мұндай тәсіл сәулет өнері үшін шын мәнінде прогресс болып есептеледі. Тек қана, мұндағы бір кемшілік, қалау барысындағы барлық салмақ маңдайшаға ғана түседі. Алайда, бұл ақау тастан қашалған қалауларда кездеспейді. Керісінше қашалған тастан қаланған маңдайшалар оңай байланысып, ұялы күмбездің берік те кең болуына мүмкіндік береді.
Шығысқа Ислам дінінің келуіне байланысты сәулет өнері жаңа бетбұрыс жасады. Құрылысқа геометриялық өрнектер, қошқар мүйіз, түрлі өсімдіктер бейнелері, кеспе-қима өрнектер, түрлі-түсті малта тастардан қаланған әшекейлер, түрлі плиталармен көмкеру ене бастады. Сөйтіп, құрылысшылардың түрлі түске және көлеңке бояуларға ден қоюы, жауын- шашынға мұқалмайтын шыны бояуының тууына себепкер болды.
Құрылыс күмбезінен ара қашықтығы бірдей етіліп шағын терезелер шығарылған. Оның да маңдайшасы жартылай шеңбер етіп ойылған. Бұл стиль кейінгі ұрпаққа әсерін тигізбей қойған жоқ. Көрші қыстаулардан қабырғадан есік, терезе шығаруда Сырлытамға еліктеу байқалады.
1962 жылы Ресей ғалымы С.Толстовтың басқаруымен археология-этнографиялық Хорезм экспедициясы Сырлытам кесенесін зерттеді. 1971-1976 жылдары КСРО мәдениет министрлігінің экспедициясы кесенені қайта зерттеді.
Дәл осы ескерткішке қатысты Ә.Қоңыратбаевтың «Сыр бойында – Сырлытам» атты мақаласы жарық көрген. Онда мазардың жаңа бір қырынан түсірілген суреті берілген. Ғалымның қолжазбалар қоры арасында Сырлытамның айнала түсірілген суреттері де бар.
1973-1974 жылдары Ә.Қоңыратбаев мазарда екі рет болып, оның архетиктуралық құрлысы, ішкі-тысқы көріністерімен толық танысқан.
Белгілі тарихшы В.Каллаурдың тапсыруы бойынша 1900 жылдың қараша айында Тілепберген Жылқыбаев дейтін қорықшы Сырлытамды қарап, ондағы көне құрылыс іздері мен мазардың жобасын жасаған. Оны мазар ішіндегі жазбамен қоса Каллаурға берген.
Өзінің «Развиланы «Сырлытам» в Перовском уезде» атты мақаласында Каллаур қаланың орны мен құрылысына қатысты бірқатар қызықты деректер келтірген. Қорғанның шығысында 400 қадамдай жерде өзеннің кеуіп қалған арнасы көрініп жатқан. Сырлытамның ішіндегі жазуында Каллаурдың айтуынша, мазардың салынған мерзімі көрсетілген. Ол – Хижраның 678 (1279) жылы, яғни Жошы жорығынан кейінгі дәуір. Олай болғанда Сырлытам мазары оның жанындағы қала қираған соң барып салынған болады. Бірақ, Сырлытам әлі күнге сыры ашылмаған күйі жазық далада мүлгіп тұр.
Баршагүл САХИЕВА.
