Ресей патшаларымен кездескен Сыр қазақтары
Сол кезеңнің әртүрлі оқиғаларын сараптаған Әбілқайыр хан екінші рет Петерборға елшілік аттандырады. Елшілік басшысы, екінші ұлы Ералы сұлтанды, немере інісі Нияз сұлтанды, Кіші орда өкілдері атынан Қаратамыр Тәтімбет батыр (әрі би болған кісі) мен Бәйбек төлеңгітті және үш башқұрт пен Ұлы жүздің өкілдері Аралбай мен Оразкелді батырларды елшілікке аттандырады.
Елшілік Тевкелевпен бірге 1733 жылдың қаңтарында Уфаға келіп, Петербордан рұқсат болғанша жатады. Рұқсат алысымен сапарға шығып, 1734 жылдың қаңтар айында Петерборда құрметпен қарсы алынады. Осы жылдың ақпан айында елшілікті патшайым Анна Иоановна қабылдайды. Қабылдауда Ералы сұлтан патшайымға арнап сөз сөйлейді.
1734 жылдың 20-көкегінде патшайым елшіліктің екі адамын қайтара отырып, Әбілқайыр ханға төмендегіше грамота жібереді.
«...Әбілқайыр хан, сенің бізге Тевкелев мырза арқылы айтқан өтінішің бойынша барлығы анықталғаннан кейін қайтарамыз, ал осының бәрін және ұлың мен ініңнің хабарын алдын ала біліп отыруың үшін біздің осы грамотамызды беріп, Тәтімбет батыр мен Бәйбек төлеңгітті, олармен бірге ұлты башқұрт үш атақты адамды – Қаржаш Рахманқұловты, Сейіт Баратқұловты, Бекшора Түйтеевті аттандыра отырып, бұдан кейін де берген анттарына сай адал қызмет етулеріңді және біздің бодандығымызға енуге тілек білдірген үлкен және орта орда хандарымен бірге бізге бодандықтарыңызды бекіте түседі деп білемін». Санк-Петербург, 1734 жылдың 20-көкегінде берілді. («Қазақстан тарихы»), Алматы, 2004.)
Елшілік құрамында аты аталған Тәтімбет батыр Бұлғақұлы Сыр елінің қазағы болатын.
Екінші бір деректе қырда туып, Сырда өскен Марал ишан губернаторларға хат жазып, Александр патшаның өзін қабылдауын сұраған. Марал ишанның хаты 1821 жылдың 28-тамызында жазылып, ақыры патшаға жетіп, қабылдауға шешім (1823 жылы) шыққанмен сол тұста Марал ишан таптырмайды.
Өзі патшаның қабылдауын сұраған керей Марал ишан Құрманұлының өз ойынан ауытқу, патша шенеуніктерінің ішкі арам ойын сезіп, айнығандығынан болар. Үшінші бір деректе Сырдария желісінің бастығы өзінен жоғары тұрған генерал-губернаторға (2 шілде, 1859 жыл) Сырдария қазақтарының өз қаражатымен патша қабылдауында болуын өтінгенін жаза отырып, олардың жол қаражатына 25 сом күміс ақша керегін де көрсетеді. Сөйтіп, жергілікті патша шенеуніктері Сыр қазақтарының Ресей патшасы ІІ Александрдың қабылдауында рұқсат алып береді.
Жылкелді жаппас Тайпы Жаңбыршин мен қыпшақ Тұрсынбай Бүркітбаевтар көрсетілген мерзімде Петерборға сапар шегеді. Олар алдымен бекініске, содан соң Орынбор қаласы арқылы Петерборға жетеді.
Сырдың атақты билерін жоғары мәртебелі патша ІІ Александр мен патшаның мұрагері Цесаревич және ұлы князь Константин мен Николай Николаевич Михайловпен кездеседі. Осы бір кездесу сәтінде ықылас танытып Тайпы Жаңбыршин, Тұрсынбай Бүркітбаевтарға алтын жалатқан ыдыстар тарту етіп, мойынға тағатын Станиславский лентасымен марапатталған.
Ресей патшасы ІІ Александрдың қабылдауын сұрағандардың бірі – алаша биі Есет Төлепов. Бұл кісіде де жоғарыдағыдай өз қаражатымен Петерборға 1860 жылдың 3-мамырында сапарға шығып, патшаның қабылдауында болады.
Есет би Төлеповке де алтын жалатқан ыдыс беріп. Станиславский лентасымен марапаттайды.
Сыр елінің айтулы билері Тайпы Жаңбыршин, Тұрсынбай Бүркітбаев, Есет Төлеповтер патша және жоғары дәрежелі шенеуніктермен кездесулерінде қазақ халқының хал-жағдайы, тұрмыс-тіршілігі, орыс-қазақ қатынастары, дін мен діл, елдің бірлігін сақтау, т.б. қазақ халқының өркендеп-өсуіне қажетті мәселелерді қозғаған болулары мүмкін.
Патшаның қабылдауын сұрап, Петерборда болып, ел мүддесін қорғаған жоғарыдағы билер осал тұлға болмағанын бүгінгі жас ұрпақ біліп жүргені жөн.
Елшілік Тевкелевпен бірге 1733 жылдың қаңтарында Уфаға келіп, Петербордан рұқсат болғанша жатады. Рұқсат алысымен сапарға шығып, 1734 жылдың қаңтар айында Петерборда құрметпен қарсы алынады. Осы жылдың ақпан айында елшілікті патшайым Анна Иоановна қабылдайды. Қабылдауда Ералы сұлтан патшайымға арнап сөз сөйлейді.
1734 жылдың 20-көкегінде патшайым елшіліктің екі адамын қайтара отырып, Әбілқайыр ханға төмендегіше грамота жібереді.
«...Әбілқайыр хан, сенің бізге Тевкелев мырза арқылы айтқан өтінішің бойынша барлығы анықталғаннан кейін қайтарамыз, ал осының бәрін және ұлың мен ініңнің хабарын алдын ала біліп отыруың үшін біздің осы грамотамызды беріп, Тәтімбет батыр мен Бәйбек төлеңгітті, олармен бірге ұлты башқұрт үш атақты адамды – Қаржаш Рахманқұловты, Сейіт Баратқұловты, Бекшора Түйтеевті аттандыра отырып, бұдан кейін де берген анттарына сай адал қызмет етулеріңді және біздің бодандығымызға енуге тілек білдірген үлкен және орта орда хандарымен бірге бізге бодандықтарыңызды бекіте түседі деп білемін». Санк-Петербург, 1734 жылдың 20-көкегінде берілді. («Қазақстан тарихы»), Алматы, 2004.)
Елшілік құрамында аты аталған Тәтімбет батыр Бұлғақұлы Сыр елінің қазағы болатын.
Екінші бір деректе қырда туып, Сырда өскен Марал ишан губернаторларға хат жазып, Александр патшаның өзін қабылдауын сұраған. Марал ишанның хаты 1821 жылдың 28-тамызында жазылып, ақыры патшаға жетіп, қабылдауға шешім (1823 жылы) шыққанмен сол тұста Марал ишан таптырмайды.
Өзі патшаның қабылдауын сұраған керей Марал ишан Құрманұлының өз ойынан ауытқу, патша шенеуніктерінің ішкі арам ойын сезіп, айнығандығынан болар. Үшінші бір деректе Сырдария желісінің бастығы өзінен жоғары тұрған генерал-губернаторға (2 шілде, 1859 жыл) Сырдария қазақтарының өз қаражатымен патша қабылдауында болуын өтінгенін жаза отырып, олардың жол қаражатына 25 сом күміс ақша керегін де көрсетеді. Сөйтіп, жергілікті патша шенеуніктері Сыр қазақтарының Ресей патшасы ІІ Александрдың қабылдауында рұқсат алып береді.
Жылкелді жаппас Тайпы Жаңбыршин мен қыпшақ Тұрсынбай Бүркітбаевтар көрсетілген мерзімде Петерборға сапар шегеді. Олар алдымен бекініске, содан соң Орынбор қаласы арқылы Петерборға жетеді.
Сырдың атақты билерін жоғары мәртебелі патша ІІ Александр мен патшаның мұрагері Цесаревич және ұлы князь Константин мен Николай Николаевич Михайловпен кездеседі. Осы бір кездесу сәтінде ықылас танытып Тайпы Жаңбыршин, Тұрсынбай Бүркітбаевтарға алтын жалатқан ыдыстар тарту етіп, мойынға тағатын Станиславский лентасымен марапатталған.
Ресей патшасы ІІ Александрдың қабылдауын сұрағандардың бірі – алаша биі Есет Төлепов. Бұл кісіде де жоғарыдағыдай өз қаражатымен Петерборға 1860 жылдың 3-мамырында сапарға шығып, патшаның қабылдауында болады.
Есет би Төлеповке де алтын жалатқан ыдыс беріп. Станиславский лентасымен марапаттайды.
Сыр елінің айтулы билері Тайпы Жаңбыршин, Тұрсынбай Бүркітбаев, Есет Төлеповтер патша және жоғары дәрежелі шенеуніктермен кездесулерінде қазақ халқының хал-жағдайы, тұрмыс-тіршілігі, орыс-қазақ қатынастары, дін мен діл, елдің бірлігін сақтау, т.б. қазақ халқының өркендеп-өсуіне қажетті мәселелерді қозғаған болулары мүмкін.
Патшаның қабылдауын сұрап, Петерборда болып, ел мүддесін қорғаған жоғарыдағы билер осал тұлға болмағанын бүгінгі жас ұрпақ біліп жүргені жөн.
Т.ДАЙРАБАЙ.