Қазақ үшін жылқының орны ерек. Сауқаттасқанда әуелі малдың, содан соң жанның саулығын сұрар қазақтың бұл жануарға бар ықыласы ауған. Жүйрік ат елдің де, ердің де атын шығарып, көңілдің құты, көздің қуанышына айналған. «Жылқы – малдың патшасы» деген нақылдың да астарында үлкен мән жатыр. Қазақты жылқы туралы сөйлетсеңіз, таңды таңға ұрып әңгіме құрары тұр. Ал, әлем қазақ жылқысы туралы не депті?
«...Киім киісі және тұрмыс салты жағынан массагеттер скифтерге ұқсас. Олар ат үстінде де, жаяу да соғыса береді. соғыстың екі тәсілін де жетік меңгерген: садақпен және найзамен қаруланған, қарапайым қару мен айбалтаны да қолданады. Сондай-ақ, олар аттарының алқымын сауытпен қаптайды, ал жүгендерін, ауыздықтарын және құйысқандарын алтынмен зерлейді».«...Ертіс өзенінен қимақтар елі бас­талады. Оның екі жағалауында жабайы аттар жайылып жүр. Кейде бір жерден олардың мыңын немесе екі мыңын көруге болады. олар патшалардың жабайыланып кеткен жылқыларынан тараған, әлі де көбейе түсуде. Бұл аттарды арқансыз ұстау мүмкін емес. Одарды ұстағаннан кейін ерттеп, мініске үйретеді. Олардың асаулығы тез басылып, адамдарға үйреніп кетеді. Қимақтар жазды қымыз деп аталатын биенің сүтін ішеді, қысқа әркім өз шамасына қарай кептірілген қой, жылқы немесе сиыр етін қамдайды. Бұл елде қар қалың түседі, кей кездерде оның қалыңдығы найза бойына дейін жетеді. Қыста олар жылқыны алыс жаққа, Октаг жеріне айдайды, қысқы уақытқа ағаштан қиып салынған жер асты су қоймаларын пайдаланады. қар қалың түскен кезде олардың жылқылары осы арадан суарылады, өйткені қалың қар оларды суаттарға айдап апаруға мүмкіндік бермейді».«...Татар мырзасы қолына ыдысын алып, оны ішпес бұрын алдымен бірер тамшысын жерге төгеді. Егер оны аттың үстінде тұрып ішетін болса, онда алдымен аттың мойны мен жалына құяды. Осылайша, төрт тарапқа ырым жасағаннан кейін үйге кіреді, қолдарына екі ыдыс пен тағам салынған табақты екі қызметші өздерінен жоғары төрге озған мырзасы мен әйеліне ұсынады. Жазда олар қымызға баса ден қояды. Қымыз үйдің кіреберісіне, есікке таман қойылады, оның қасында кішкентай гитары бар гитаршы тұрады. Мырза сусынға бас қойған кезде қызметшілердің бірі «Га!» деп қатты дауыстап жібереді. Сол сәтте гитаршы гитарды ұрып ойнап ала жөнеледі. ...Татарлардың қымызды дайындауда өз әдістері бар. Жерге қағылған екі қазыққа олар ұзын арқан тартады, оған сағат күндізгі үштің шамасында сауылатын биелердің құлындарын байлайды. Биелер өз құлындары қастарында тұрған кезде сүт береді. Егер олардың бірі саууға көнбесе, онда құлынды аздап еміздіріп, тартып алады да, биені сауу тағы жалғастырылады. Осылайша жаңа сауылған көп сүтті жинастырғаннан кейін, оны үлкен сабаға құйып, ағаш піспекпен піседі. Соның нәтижесінде сүт көпіршіп, шарап сияқты қышқылданып, ашиды, бірақ олар сүтті әбден майы айырылғанға дейін пісе береді. Міне, осы кезде оның дәмін татып көріп, бабына жеткен болса, ішуге пайдаланады. Ол жас жүзімнен дайындалған шарап сияқты тілге қышқыл дәм береді, тілді қуырады, адамның бойына ерекше әсер етеді, кейбіреулердің одан масайып қалатыны да болады. Сонымен қатар аса қадірлі мейманға арналған қара қымыз дайындалады. Оны дайындайтын биі сүті ірімейді. Оның мәнісі қысырақтың сүті ірімейтіндігінен. ...Өз ордасына жақын бір күндік жолда Батый хан отыз адам ұстаған, олардың әрқайсысы әр күн сайын оған жүз биенің сүтін, яғни өзге сүт тағамдарынан басқа үш мың биенің сүтін жеткізіп отырған».«...Жолында өзенге тап болған татарлар, ол қаншалықты енді болса да, одан жүзіп өте берген. Бастаушы адамның қолында үсті жиі-жиі түймеленген, арқанмен тартылған дөңгелек әрі жеңіл тері болады. Оны тартып байлағанда ол қапшыққа айналады, оның үстіне киімдері мен басқа заттары салынып, шандып байланады, мұнан кейін ортасына ерді және басқа қатты заттарды қояды, ал өздері үстіне жайғасады. Осындай тәсілмен жасалған қайық ат құйрығына байланады да, алға бәрін бастап отыратын жүзгіш салт атты жіберіледі. Кейде өздері де қолдарына ескек алып, есіп өзеннен жүзіп өтеді. Аттарды суға айдап салмайды, керісінше алдына жүздірген алдына жүздірген салт салынып, ол оларды бағыттап отырады. Басқа аттар оның соңынан ереді, осылайша шағын және арналы өзендерден жүзіп өтеді».«...Дешті-Қыпшақтарда төрт доңға­лақ­ты үлкен арбалар болады. Оған екі немесе бірнеше ат жегіледі, кейде ат орнына арбаның жеңілдігі мен ауырлығына қарай қара мал немесе түйе пайдаланылады. Айдаушы салт атқа мініп, ұзын бишікпен немесе ұзын шыбыртқымен бағыттап, оларды жолға түсіріп отырады. Арбаның үстіне бір-бірімен жіңішке қайыстармен байланыстырылған әрқилы ағаштардан құрастырылған үйшіктер орнатылады. Үйшіктердің сырты киізбен немесе басқа да материалмен қапталады. Бұл арбалардың алмалы-салмалы терезелері болады. Үйшіктің ішінде отырып, сыртта не болып жатқандығының бәрін аңдауға болғанымен, оның ішінде отырғанда көзге түспейді. Оның мәні мынада: әлдекімнен ұрланған жылқы табылса, оны иесіне қайтып беру және де осы жылқыға қосымша оның тоғыз есе құнын қайтарып беру талап етіледі. Егер ол оны төлей алмаса, оның баласын алады, баласы жоқ болса, қой сияқты басы кесіледі. ...Бірде мен ораза айында Өзбек сұлтанда болдым: оларда басқасына қарағанда сүйсініп жейтін жылқы еті мол болады... Бұл елде жылқы өте көп. Олардың құны тым арзан. Ең жақсы аттың құны елу-алпыс дерхам ғана, ал біздің ақшамызға айналдырғанда бір динарға тең. Бұл жылқылар Акадыш деген атаумен Египетте жақсы мәлім. Халқының негізгі айналысатын кәсібі – жылқы өсіру. Оларда жылқы біздің еліміздегі қой есепті. Бірнеше мың жылқы біткен түркілер де бар. Бұл елде жылқылы түркінің өз әйелінің арбасына ұзыншалау таяқша қадап қоятын салт бар, әрбір таяқша оның бір мың бас жылқысы бар екендігінің белгісі болып саналады. Өз басым өзім осындай таяқшалардың оны бекітілгенін де көзіммен көрдім. Осы жерден жылқылар сатуға Үндістан еліне жіберіледі. Әрбір сатушының бір табынға қосақталған 100-200 жылқысы болады. Кейде оның саны алты мыңға дейін жетеді. Әрбір елу жылқыға бір жылқышы бекітіліп, оны қой сияқты бағады. Жылқышылардың бірі ұшына арқан тағылған құрық ұстайды. Жылқылардың бірін ұстау қажет болған жағдайда ол жаңағы құрықты соның мойнына түсіріп, оны өзі ерттеп мінеді де астындағысын жайылымға жібереді. Сайдаға жақындаған кезде жылқыларды жеммен ауыздандырады, өйткені бұл елдің шөбінің арпаға тән жұғымы болмайды. Оның үстіне Санд өкіметінің Шешенкар жерінде әр жылқыдан күмістен жеті динар және Сайда астанасы Мултан қаласында одан біршама аздау алым алынады. Бұрын оның мөлшері бүкіл мал басының төрттен бірін құрайтын. Бұдан кейін Сұлтан-Мұхаммед Өзбек ханның жарлығы бойынша мұсылман саудагерлерінен зекет, басқаларынан үшір алына бастады. Осындай алымдар мен шығындарға қарамастан, сау­дагерлер ұтылып қалмайды, өйткені бұл жердегі ең арзан жылқының өзі Үндістанда жоғары бағаланады, тіпті жүз динарға дейін сатылады. Кейбір аттар бұл бағадан тіпті екі және төрт есе қымбатқа сатылады. Ең жақсы аттың құны бес жүз динарға, тіпті одан да жоғарыға бағаланады. Үндістандықтар дешті-қыпшақ жылқыларын бәйгеге жарату үшін емес, керісінше төзімді де алымды болғандықтан соғыс мақсатына арнап сатып алады, соғыста олардың үстіне сауыт кигізеді. Ал бәйгеге тіпті төрт мың динарға дейін бағаланатын ямайлық, омандық, парсылық аттарды сатып алады».«...Біздің алғашқы жолығуымыздан кейін бірде Қасым маған: «Біздер ен даланың еркін өскен ұландарымыз, бізде құнды зат, бағалы дүние дейтін ештеңе жоқ, біздің байлығымыз – жақсы, оның еті – тағам, терісі – киім... біздің жерімізде не бау-бақша, сәнді сарай жоқ. көзіміздің қуанышы – өріс толы малымыз. олай болса жылқыға барайық, біраз уақытымызды сол жерде әңгіме-дүкен қылып өткізейік», – деді. Оларды алып келді. Бұдан кейін хан мұндай аттарды өмірінде көрмегенін жиі айта бастады. Қасым аттарды алып келгеннен кейін, ханға қарата былай деді: «Ен даланың еркін ұландары үшін атсыз өмір өмір емес, мына екі ат – менің ештеңеге тең келмейтін ең асылым, оның екеуін бірдей сыйға бере алмаймын, кез келген біреуін таңдап, екіншісін маған қалдырыңыз». Оның үстіне Қасым екі атының айрықша жақсы қасиеттерін айта бастады. Хан өзіне бұрын еш жерден кездестірмеген аттың бірі Оғлан-Түрікті таңдап алды. Бұдан кейін Қасым жылқыдан бірнеше атты іріктеп, ханға тарту етті. Сонымен бірге ол ханға аяққа құйылған ең тәуір деген қымызды ұсына отырып: «Сізге дәм ауыз тигізуге рұқсат етіңіз, егер сіз бұдан ауыз тисеңіз, бұл мен үшін үлкен құрмет», – деді. Осының алдында ащы ішімдіктен атып алмауға бекінген хан: «Мен ішуді мүлдем қойған едім, оны енді бұзғаным жарамас?» – деп бас тартты. Қасым бұған көнбеді: «Мен сізге жаңа ғана айтқан едім, бие сүті ең қастерлі сусын, одан қымыз дайындалады, мен сізге ең қадірлі осы дәмді ұсынып отырмын, егер сіз бұдан ауыз тимейтін және менің өтінішімді аяқасты ететін болсаңыз, менің сізге ұсынар басқа қадірлі тағамым жоқ, тіпті оны ойлап таба аламын деудің өзі мүмкін емес. Сондықтан да, менің үйіме сирек келетін мейман ретінде, бұдан ауыз тимесеңіз, онда менің қадірімнің түскені», – деді. Қасым осылай деп өлердегі сөзін айтты. Хан ақыры өзінің бастапқы ойынан қайтып, қымызды ішті. Қасым бұған дән риза болды. Әңгіме жанданды. Екі хан қымыз іше отырып, жиырма күн қатарынан бірге болды. Жаз өтіп бара жатқан кез еді. Қазақтар, Қасым ханның жарлығымен, қыстауларына қарай бет алды. Қасым жолға шығарының алдында ханға енді өзінің шайбанидтерге ат ізін салуы қиын екенін құлаққағыс етті. «Қазақтар, – деді ол, – даланы еркін жайлап өскендіктен, қыс қыстауын ойластыруы керек, жылдың бұл кезінде жорыққа шығуға болмас». Осылайша, Қасым хан бір жағы алдынан өтілгендей болып, ханды үлкен құрметпен шығарып салды. өзі қонысына қарай бет алды. Хан қасымға риза пейілмен Әндіжанға оралды. Бұл күзде болған еді».«...Көршілес ұлыстарға жорыққа шыққан кезінде әркім шама-шарқына қарай, біреуі шаршаған кезде екіншісін ауыстырып міну үшін екі-үш атты қосарға алады, ал шаршағанын жетекке ілестіреді. Ауыздықтары жеңіл келеді, шпор орнына тебінгіні пайдаланады. Мұндай жорыққа олар мініске, алыс жолға жарамды аттарды таңдайды».«...Қырғыз (қазақ) жылқыларының қалмақ аттарынан айырмасы жоқ, дегенмен тұрқы сәл биіктеу болып келеді. Олар жабайы әрі пырақ, қарды тұяғымен аршып отырып, қыс бойы тамағын асырайды, адамдар үшін оны бағу әлдеқайда жеңілірек. Егер қар қалың түссе, адамдар мал жайылым үшін қарды күреп, жұқартады. Жылқылар бірнеше табындарға бөлінеді, әр табында бір айғыр болады, артығы аластатылады. Табын айғыры басқа жылқылар үшін бақташы іспеттес. Алда-жалда табындағы бие бөлініп қалып, басқа айғырдың құрсауына түссе, ол өз табанына ешқашан бара алмайды. Барлық биелер бір мезгілде шағылысып, сәуір-мамыр айларында құлындайды...».