​"Жаман ауру" жалмап барады: себеп қандай?

ДДҰ бойынша әр жыл сайын өкпенің қатерлі ісігімен 660500 жаңа жағдай тіркеледі екен. Сонымен бірге әлемде әр минут сайын 1 адам өкпе обырынан қаза табады. Ал соңғы 10 жылда әйелдер арасындағы бұл диагноздың кездесу жиілігі өскенін байқауға болады.

Иә, осыдан бірнеше жыл бұрын атынан үрке қарайтын бұл ауру қазірде дендеп барады. Көбейгені соншалық «жаман ауру» екен деп ауызға да жеңіл айтылатын болып алған. Рас, бүгінде онкологияда өкпе қатерлі ісігі ең маңызды мәселенің біріне айналып отыр. Қазіргі уақытта бүкіл дүние жүзінде өкпе қатерлі ісігі жиілеп кетті. Себеп қандай? Ауру неден пайда болып жатыр? Емі бар ма? Саралап көрелік.

Қазақстандағы жағдай қалай?

Өкпенің қатерлі ісігі Қазақстанда онкологиялық аурулар құрылымында екін­ші орында,  ал өлім жағынан – бірінші орында. Қатерлі ісік ауруын зерттеу жөніндегі халықаралық агенттіктің мәлі­метінше, жыл сайын 2 миллионнан астам адам өкпе қатерлі ісігімен ауырады, олардың үштен екісі – ер адамдар. Өкпенің қатерлі ісігі аурудың асқынған кезеңіне өткенге дейін жиі диагноз қойылмайды, себебі ауру әдетте симптомсыз өтеді.

«Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институты» АҚ бас­қарма төрайымының клиникалық жұмыс жөніндегі орынбасары Нұрлан Бал­табеков­тің айтуынша, әлем бойынша және елімізде өкпе қатерлі ісігінен көз жұ­матындар саны жоғары. Оған қоса, оны ерте кезеңде диагнос­тикалау деңгейі өте төмен болып отыр.

– Қазақстанда өкпе қатерлі ісігін бірінші сатыда анықтау тек 6 процентті құрайды. Еуропа елдерінде де осы жағдай, тек АҚШ-та төмен дозалы томографияның арқасында бұл көрсеткіш 17-20 процентке жетіп отыр. Елімізде өкпе қатерлі ісігімен әсіресе ер адамдар көп ауырады. Дегенмен соңғы 5-7 жылда әйелдер арасында ауыршаңдық өсті, өйткені әйелдер арасында темекі шегу әдеті ұлғайған, – дейді ол.

Өкпе қатерлі ісігіне тек темекі шегумен ғана емес, өнеркәсіптік өндіріс орындарының да әсері бар екен. Иә, мамандар өндірістік кәсіпорындар орналасқан өңірлерде өкпе ісігіне шалдығу жоғары екенін айтады. Еліміз бойынша бұл дертке шалдығу Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Қарағанды облыстарында жоғары деңгейде.

Қарағанды облысының Теміртау, Жезқазған, Балқаш қалаларында өкпе рагы жоғары болып тұр. Ал өндіріс ошақтары аз және ерлер мен әйелдер арасында темекі шегу әдетке айналмаған Түркістан облысында бұл аурудың көрсеткіші төмен. Демек, өндіріс ошақтары бар өңірлер бірінші кезекте өкпенің қатерлі ісігіне шалдығу көрсеткіші жоғары деңгейде.

Статистика не дейді?

2020 жылы онкологиялық науқастардың контингенті 190 159 пациентті құрады. Ал 2019 жылы бұл көрсеткіш – 186 326 болған.

Қатерлі ісік ауруы құрылымында сүт безі қатерлі ісігі бірінші орында (13,2 процент), екінші орында өкпе рагы (10,4 процент), үшінші орында колоректальды қатерлі ісік (9,6 процент).

Өлім құрылымында бірінші орында өкпенің қатерлі ісігі (16,4 процент) тұр. Ал екінші орында асқазан рагы (11,5 процент), үшінші орында колоректальды қатерлі ісік (10,7 процент) және сүт безі қатерлі ісігі (7,8 процент) тұр.

Ересек тұрғындарға онкологиялық көмекті республикалық ұйымдар – «Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институты» АҚ (ҚазҰҒЗИ), «Ұлттық ғылыми онкологиялық орталық» АҚ (ҰҒОО) жүзеге асырады, аймақтар бойынша 15 онкологиялық диспансер/орталық, 5 онкологиялық бөлім және 452 онкологиялық кабинет бар.

Елімізде жыл сайын қатерлі ісік ауруының 3500 жағдайы анықталады. Ал күн сайын 6-7 қазақстандық өкпе рагынан қайтыс болады. Бір жыл ішінде өкпенің қатерлі ісігінен болатын өлім 50 процентті құрайды, ал адекватты терапия болмаған кезде науқастардың 80 проценті екі жыл ішінде қайтыс болады. Статистикаға сәйкес, өкпенің қатерлі ісігі бар науқастардың тек 23,46 проценті бес жыл немесе одан да көп өмір сүре алады.

Өкпенің қатерлі ісігі неден пайда болады?

Ең негізгі себептің бірі – қазір немесе бұрын темекі шегу. Бұл өкпенің қатерлі ісігінің дамуының ең маңызды факторы. Өмірде адам темекіні неғұрлым ерте бастаса, өкпе рагының даму қаупі соғұрлым жоғары болады. Өкпенің қатерлі ісігінің негізгі қауіп факторы – канцерогендердің ингаляциясы. Аурудың барлық жағдайларының шамамен 90 проценті темекі шегумен, атап айтқанда темекі түтінінде болатын канцерогендердің әсерімен байланысты. Темекі шегуден бас тарту – жасына қарамай ауыру мүмкіндігін азайтудың ең тиімді әдісі. Өзі темекі шекпейтін, бірақ темекі түтінін жұтатын адамдарда да аурудың пайда болу қаупі бар. Егер ерлі-зайыптылардың бірі темекі шексе, онда екеуі темекі шекпейтін жұппен салыстырғанда өкпе рагының ықтималдығы 30 процентке артады.

Елімізде өкпе рагының емдеу жайы қандай?

Соңғы жылдары емдеу жолы жаңа деңгейге көтерілді. Соның ішінде мақсатты терапияны дамытудың арқасында, яғни токсикозды барынша азайтуға және өмір сүру ұзақтығын арттыра алатын дәрілік биотерапия. Сондай-ақ 2007 жылы ALK мутациясы анықталғаннан кейін өкпенің қатерлі ісігін емдеу нұсқалары айтарлықтай кеңейді.

Соңғы уақытқа дейін Қазақстанда ALA ингибиторлары тобынан төрт препарат тіркелді. Бұл бірінші және екінші ұрпақтың есірткілері. Бірақ биылғы жылы инновациялық онкологиялық дәрі-дәрмектерді әзірлеу мен өндіру бағытын белсенді дамытатын жапондық биофармацевтикалық компания бірінші кезекте пациенттерді емдеуге арналған қазақстандық ұлттық формуляр тізіміне енгізілген жаңа Brigatinib препаратын Қазақстан нарығында тіркеді. Сарапшылар өкпенің қатерлі ісігіне қарсы күрестің тиімділігін Қазақстанның әр пациентіне қолжетімді заманауи зерттеу әдістерін енгізумен байланыстырады.

Сапалы медициналық көмек көрсету ақысыз медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі шеңберінде қамтамасыз етіледі.  Бұл, әрине, Қазақстандағы пациенттерге үміт сыйлап, мүмкіндік береді. Осыған қарамастан, сарапшылар науқастарды уақытылы дәрігерлік тексерістен және скрининг пен профилактикалық тексеруден уақытында өтуге шақырады.

Егер дәрігер өкпе рагы скринингіндегі күдікті зақымдануды анықтаса немесе адамда өкпе рагын көрсететін белгілер пайда болса, келесідей тексерістен өту маңызды.

Компьютерлік томография (КТ) және позитронды-эмиссиялық томография (ПЭТ) сканерлеу кезінде өкпе тіндерінің қатерлі ісік аурулары анықталуы мүмкін. Сүйектерді сканерлеу қатерлі ісіктердің өсуін де көрсете алады. Дәрігерлер бұл сканерлеуді емдеу курсын қадағалау үшін немесе қатерлі ісік ауруының қайталанбауын қамтамасыз ету үшін қолдана алады.

Тіндердің сынамалары: Егер дәрігер суретті зерттеу кезінде күдікті зақымдануды анықтаса, олар қатерлі ісік жасушаларын тексеру үшін өкпе тінінің үлгісін алуды ұсынуы мүмкін. Тіндік үлгіні алудың әртүрлі әдістері бар және әдіс көбінесе зақымдану орнына байланысты. Бір мысал, дәрігер бронхоскопияны жүргізеді, оның соңына камерасы бар арнайы жіңішке, жарық диапазон кіреді. Бұл дәрігерге зақымдануды көруге, содан кейін үлгілерді алуға көмектеседі. Өкпеде аз қолжетімді зақымданулар өкпенің тінін алып тастау үшін инвазивті хирургиялық процедураны қажет етуі мүмкін, мысалы, торакоскопия немесе кеуде хирургиясының көмегімен.

Зертханалық тестілеу:  Дәрігер өкпенің қатерлі ісігін анықтау үшін қақырықты немесе қан анализін тағайындай алады. Дәрігер осы ақпаратты өкпенің қатерлі ісігінің қандай түрі болуы мүмкін екенін және аурудың қаншалықты дамығанын анықтау үшін пайдаланады.

Өкпенің қатерлі ісігін ерте диагностикалау өмірді құтқаруы мүмкін. Себебі дәрігер өкпені анықтағанға дейін өкпенің қатерлі ісігі жасушалары дененің басқа аймақтарына таралуы мүмкін. Егер бұл таралу немесе метастаз орын алған болса, бұл ауруды емдеуді едәуір қиындатады. Кейде дәрігер адамға өкпе рагы скринингін өткізуге кеңес береді. Олар төмен дозалы КТ сканердің көмегімен орындалады. Бұл скринингке барлығы бірдей үміткер бола бермейді, бірақ бұл дәрігерлерге кейбір адамдарда өкпе рагын анықтауға көмектеседі.

Пандемия қалай әсер етті?

Пандемия бізді көптеген аурудың, соның ішінде онкологияның алдын-алу және емдеу тәсілдерін қайта қарауға себеп болды. Коронавирустың таралуы аясында денсаулық сақтау мамандары өкпенің қатерлі ісігінің скринингі әсіресе маңызды екенін атап өтті. Өйткені қатерлі ісікпен ауыратын адамдар жоғары тәуекел тобына жатады. Бұл аурудың ауырлығына және инфекциямен байланысты ықтимал асқынуларға да қатысты. Қазіргі жағдайда өкпенің қатерлі ісігін скринингтен өткізу және уақтылы анықтау ауруды анықтау мен емдеудің маңызды факторына айналды.Сонымен бірге өлім деңгейін азайтып, осы диагнозбен ауыратын науқастардың өмір сүру деңгейін жоғарылатады.

Globocan Халықаралық қатерлі ісіктерді зерттеу агенттігінің мәлі­меттері бойынша, бір жыл ішінде өкпе рагынан болатын өлім-жітім 50 процентті құрайды, ал адекватты терапия болмаған жағдайда науқастардың 80 проценті 2 жыл ішінде қайтыс болады. Сонымен бірге, бұл мүлдем алдын алуға болатын ауру екенін есте ұстаған жөн. Тіпті темекіні тастау сияқты қарапайым әдіс аурудың пайда болу қаупін және симптомдардың өршуін айтарлықтай төмендетуі мүмкін.

Ақнұр САҒЫНТАЙ