ЖАН АМАНИИ: ЕРТЕГІ БАЛАҒА МЕЙІРІМ ҰЯЛАТАДЫ
Бала тәрбиесінде әдебиеттің алар орны айрықша. Бүгінгі таңда балаларға арналған дүниелер тақырыбында қалам тербеп жүргендер қатары санаулы ғана. Біздің бүгінгі кейіпкеріміз – сол санаулылардың ішінде ерекше дараланып жүрген жан. Жан Амании – ертегі әлеміне есік ашты. Кейіпкеріміздің ойынша, «Кез келген бала кітаппен ерте жастан дос болуы тиіс». Қалайша? Қызыл-жасыл әлем баланың санасын қалай жаулап алады? Ертегілер әлеміне баланы қайтсек қызықтыра аламыз? Біздің кейіпкеріміз бұл жолды неге таңдады? Жан Аманиимен бірге балалар әлеміне бас сұқтық.
Қызыл-жасыл әлем неге қызықтырды?
Балалар әдебиетіне келуіме аналық махаббатым түрткі болған шығар. Үш баланың анасымын. Жастайымнан кітап оқып, жазуға құмар едім. Балаларға арнап әңгіме, ертегілер жазып жүргеніме 10-15 жылдың жүзі болыпты. Десе де, кітап шығарамын деген ой үш ұйықтасам, түсіме кірген жоқ. Байқағаным, қай кітап дүкеніне кірсеңіз де, Ресейдің қызылды-жасылды кітаптары еліміздің кітап нарығын жаулап алған. Балалар әдебиеті, соның ішінде ертегілер – бала тәрбиесінде маңызды орын алатын үлкен идеология құралы екенін есте ұстаған абзал. Бүгінгі бүлдіршіндеріміз неге шетелдің құбыжық ертегілерін сүйсіне оқып, соның мультфильмдерінен көз алмайды деп таңғалатынымыз рас. Жауабы айқын – сондай дәрежеде қызықтыра алатын отандық өнім болмауы себепкер. Кіші ұлыма қызықты дүниелерді іздеу барысында осыны аңғардым. Осылайша, «жаңа ертегілер жазып, оны халыққа неге таныстырмасқа?» деген ой келді.
Осы уақытқа дейін төрт кітабым жарық көрді: «Даниялдың ғажайып әлемі», «Алуан түсті балықтар және Дария», «Қызыл бәтеңкенің басынан кешкендері», «Шымыр атты марғау». «Даниялдың ғажайып әлемі» мен «Алуан түсті балықтар және Дария» кітаптарының аудиотаспасы бар. Аудиотаспа да, кітаптар да – үш тілде.
Тілді еркін меңгеруге жол сілтейді
Әр кітапта қазақ және орыс тілінен бөлек, шет тілдерін беру арқылы балалардың тілді тез әрі жетік меңгеруіне септігін тигізеді деп ойлаймыз. Алғашында бірнеше шет тіліндегі ертегінің аудармасын қатар беру, балаға ауыр бола ма деген қауіп болғанын жасырмаймын. Балалармен өткізген кездесулерден, керісінше, өзге тілдерді меңгеруге деген ынта-ықыласы ауғанын байқадым. Содан кейін ертегілерімді мүмкіндігінше көп тілге аудару керек екенін түсіндім. Поляк, неміс, француз, араб, қытай, итальян тілдеріне аударғанымыз да сол себептен.
Сонымен қатар өз шығармаларыма ұлттық бояу мен ұлттық реңк беруді назардан шығармаймын. Кітабымды оқып шыққан өзге елдің бүлдіршіндері елімізбен танысса деймін. Бүгінде шығармаларым арқылы кең байтақ Қазақстанымызды дүниежүзіне таныту – үлкен мұратым. Тағы да айта кететінім, шет елдерге жиі сапарға шығып тұрамын. Қай елде жүрсем де, кітаптарымның таныстырылымын ұйымдастырып, балаларға Қазақстан жайында мол мағлұмат беруге тырысып жүремін. Бірнеше тілде жарық көрген кітаптарды сатуға да қолайлы. Шетелде қаншама қандасымыз тұрады. Оларға да мұндай туындылардың пайдасы орасан зор. Ана тілін, мәдениетін, әдебиетін ұмытпайды. Ресейлік әріптестеріміз Қазақстанда осындай сапалы, суреті көзтартар дүние шығаруға болатынын көріп, таң қалды. Лондон мектептерінде осы наурыз айында кездесу өткізуді жоспарлап отырмыз. Бала тілі – бал. Еркін, әдемі, сауатты, бала тілінде сөйлеген шығармаға кез келген ұлт өкілдері қызығады. Тіпті британ жұртшылығының да бұл кітаптарға назары ауып отыр.
Ертегі қандай болуы керек?
Балалар ертегілерді визуалды түрде қабылдайды. Яғни, суреттердегі қимыл-әрекет, түстердің үйлесімділігі, әрбір кейіпкердің бет-әлпеті – барлығы табиғи әрі баланы қызықтыра білуі керек. Кез келген бүлдіршін бірінші кезекте кітапты қолына ала салысымен суреттерді ақтарып шығады. Сондықтан суреттерді неғұрлым жылы етіп беру – маңызды. Ертегі өте қысқа әрі тілі балаға ұғынуға жатық болғаны абзал. Олай болмаған жағдайда, бала ертегіні оқымайды.
Бүгінгі таңда 1-3 жас аралығындағы балаларға арналған қазақ тіліндегі ертегілер жоқтың қасы. Міне, осыдан балаларымыздың тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіліміз толмай жатады. Ойлау, сөйлеу дағдылары ертегілер арқылы қалыптасады. Сондықтан туындыларымның басым бөлігі 1 жастан 5 жасқа дейінгі балаларға арналған. Кейін мистикалық, қиял-ғажайып дүниелерін де шығаруды жоспарлап отырмын.
Мектептерде кездесулер өткізу барысында аңғарғаным, бүгінгі балалар жаңа кейіпкерлерді, жаңа ертегілерді үлкен қызығушылықпен іздеп, оқиды. Ертегі балаларды ізгілікке, мейірімділікке, бауырмалдылыққа тәрбиелейді. Бала жүрегі әрбір кейіпкердің жан дүниесіне үңіліп, бір ізгі дүниені түртіп алуға дайын. Балалар қиял-ғажайып, фантастика жанрындағы кітаптарға көңілі ауатынын түсіндім. Расында, қиял-ғажайып дүниелер баланың ой өрісін дамытады.
Тағы бір қынжылтатыны, ұлан-ғайыр жерді аман сақтап қалған қазақтың батырларын, би-шешендерін бүгінгі бүлдіршіндерге лайықтап неге ертегі кейіпкеріне айналдырмасқа?! Қаншама бай тарихи мұрамыз бар. Бүгінгі заманның мүмкіндіктерін пайдаланып, заманға лайықтап, балаларымызға өткен тарихымызды, мәдениетімізді ұлықтау – үлкен парыз. Алдағы уақытта Алтын адамды негізгі кейіпкер етіп, ертегі жазу да ойымда бар. Абай, Ыбырай, Шәкәрім бабаларымыздың балаларға арнаған шығармаларын қайта жандандырып, жаңа иллюстрациямен неге ұсынбасқа?! Жамбыл Жабаевтың жазғандарын да бүгінгі бүлдіршін білу керек.
Балалар индустриясы қалай дамуда?
Шынын айтсақ, біз кітаптарды 2000 не 5000 данамен шығарып жатырмыз. Бұл бүкіл Қазақстан үшін өте аз. Сондықтан кітаптардың бағасы осыған да байланысты. Кітап шығару – үлкен еңбек. Тіпті өз-өзін ақтамайды. Ресей кітаптарының таралымы 100-150 мыңнан асып жығылады. Таралым көп болғасын бағасы да арзандайтыны анық. Кітап индустриясы оларда әлдеқайда жолға қойылған. Қалыптасқан негіз бар. Мәселен, соңғы кітабымыз «Шымыр атты марғау» туындысына екі жылдай уақыт кетті. Шығарманың өмірге келген күнінен бастап, кейіпкерлерін, образын өмірге әкеліп, оқырманға жеткізуге дейін ұзақ уақыт кетеді. Жоба жетекшісі Қалдыгүл Жаныбаева аударма, иллюстрация мәселелеріне мамандарды іздеуде олардың кәсібилігіне ерекше мән беретінін айта кеткен жөн. Бұл – үлкен еңбек. Тағы бір дүние, отандық иллюстраторларымыз шетелдіктерден артық болмаса, еш кем емес екенін аңғардық. Кітабымыздың ерекшелігі, дизайны, суреті, қағазына дейін – барлығы отандық өнім. Сондықтан өзге елдерде мақтанышпен таныстыра аламыз. Кітапты шығармас бұрын, Кембридж, Лондон кітап дүкендерін аралап, қағаздың сапасы мен түстердің үйлесіміне дейін қарадық. Біздің отандық өнім де бәсекеге қабілетті болатынына мән бердім. Шетелдік өнімді зерттеп, саралап болған соң ғана, кітап шығаруға кірістік. Қағаздың қауіпсіздігін, суреттердің көзді ауыртпайтынын да қадағаладық.
Ертегілер қалай таралады?
Соңғы екі айда мектептерде, балабақшаларда және балалар үйінде кездесулер өткізіп, кітабымызды таныстырдық. Алматы облысының Іле, Жамбыл аудандарында, Ұзынағашта болдық. Жыл сайын жаңа мектептер ашылып жатыр екен. Бір ауылдың өзінде 9 мектеп бар. Қуантатыны, демографиялық жағдайымыз түзеліп, бүлдіршіндеріміз көбейіп келеді. Кездесулер өте жылы өтті. Жас өрендеріміздің шет-шетінен өнерлерін ортаға салып, кітапты талқылағаны көңіліме жылу сыйлады. Тағы бір таңғалғаным, балалар жазушы болғысы келетіндерін, шығармашылық жолды қалай бастау керегін сұрады. Көздерінен от байқадым. Барлығы қиял-ғажайып ертегілерін көбірек оқитынын айтты.
Қазір қай телеарнаны ашсаңыз да, құбыжық кейіпкерлерді байқайсыз. Балалар сол құбыжық кейіпкерлерге де үйренген, тіпті ойыншықтарын арнайы іздейтіні жасырын емес. Балаға мейірім ұялату үшін кейіпкерді солай жасағанымыз дұрыс.
Мультфильм түсіру де ойымызда бар
Бұл да алдағы уақыттың еншісіндегі дүние деп ойлаймыз. Ұсыныстар түсіп жатса, неге отандық мультфильмдер жасамасқа?! Шынын айтсақ, ертегі кейіпкерлерінен ойыншық жасауды ойластырғанмын. Қытайдағы ойыншық фабрикасына да бардық. Алайда ойыншықтың өтімді болу-болмауы екіталай екенін ұғындым. Себебі, бала алдымен ертегі кейіпкерімен кітап арқылы танысады. Одан кейін оны мультфильм кейіпкері ретінде теледидардан көріп, көзін үйретеді. Міне, содан кейін ғана ойыншығын іздейді екен. Бұл да – бала психологиясының ерекшелігі.
Жуырда қазақтың тазысы туралы әңгімемді аяқтадым. Биыл бұл шығарма кітап болып басылады деген үмітім бар. Бұл әңгіме тек қазақ тілінде шығады. Одан кейін ғана кітаптың орыс және ағылшын тіліне аудару мәселесін қолға аламыз.
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС, Ақбота ИСЛӘМБЕК