Кремльдегі жайнамаз

Бұл оқиға бұдан жиырма жыл бұрын болған-ды. Әлі есімде бәрі күні кешегідей ойыма оралып, көкірегімде сайрап тұр. Тоқсаншы жылдың орта кезі. Бөлмедегі телефон сылдыр етті. Көтердім, бас редактор Жақсылық Рахматулла екен. Сәлемдесіп жатыр.

– Маған соғып кетіңізші, Қайреке? Қайсыкүні кезекші болған едім, газеттен қате кетіп қалды ма деп жүрегім дүрсілдей жөнелді. – Жоқ, редакторым жайдары, биязы қалпымен әңгіме шерте бастады.

– Әлгі әзірде облыс әкімі Бердібек Сапарбаевтың қабылдауынан келдім. Мәселе былай, қалам алыңыз, тыңдай беріңіз?

Әкім толғаныспен сөйледі:

– Ақын Әбділда Тәжібаевтың көзі көруден, аяғы жүруден қалыпты. Жүдеу көрінеді. Хәлін білуіміз керек. Қандай көмек керек, неге зәру? Қазақтың Әбділдасы ғой ол. Сырдың біртуар перзенті, өлең-жырды кезінде бұрқыратқан. Сырды жырлаған, дала академигі Ыбырай Жақаевты, Мөрәлі Шәменовты төгілте жырлағаны кімнің есінде жоқ. Неміс ақыны Гейне Рейнесін жырласа, мен Сырда туған Сырдарияны неге жырламаймын! деп мінбеге талай көтерілгені бар. Бір журналисті жіберсеңіз дұрыс болар еді. Бұған кімді қалайсыз, Жақсылық?

– Журналист Қайырбек Мырзахметұлы дұрыс болар...?

– Тіптен дұрыс, қосыламын. Ақынмен әңгімелессін. Содан соң болған жайды айтыңыз, – деді Бердібек.

Алматыға суыт іссапар басталатын болды. Ертеңіне дереу ұшаққа билет алып, жолға шықтым. Ойым отыз бөлек. Қайдан іздеймін, ақынды табу қиын болмаса болар еді деп толғанып келемін. Сұрақты қалай бастаймын, ақынға әкімнің лебізін жеткізуге шеберлік керек. Бірден неге зәрусіз? – десем ақынның каһарына ұшырап кетемін бе дегендей, ойдың құрсауына түскендей күй кешіп келемін. Ақын Мұқағали айтқандай, Әбділда ақын патша Иван Грозный ғой, таяқ қай жерге тиер деп ойға түстім. Бір ой сарт ете қалды. Алматыда байырғы баспагер, журналист Серік Әбдірайымұлы деген азамат бар. Бұрыннан таныстығым бар еді. Сол азаматты тауып алайын деген шешімге келдім. Қойын дәптерімде кеңсе телефоны бар болатын. Алматыдан ұшақтан түсе таксилетіп қонақ үйдің жайлы бөлмесіне орналастым. Содан Серікке телефон соқтым. «Санат» баспа үйінде екен. Үстінен түстім, аман-саулықтан соң сапар барысының мақсатын баяндадым.

– Ақын Әбділданы үйінен таппайсыз. Ол кісі көптен саяжайда, мен бір-екі кездесіп, халін білгенім бар. Қазір бірге барамыз. Сыртқа шығып тұрыңыз..!

Бағытымыз ақын саяжайы. Серіктің қызметтік «Волгасымен» Алматыны қақ жарып келеміз. Саяжай Алматының бір қиырында болар деп ойлағанмын. Жоқ, саяжай Алматының қақ ортасында болып шықты. Саяжай деген қала шетінде болушы еді, бұл қалай?

– Ақын саяжайы Тайманов көшесінде екен. Бұл жер бір кезде жағалай бау-бақшалық болған. Алматы маңайы жағалай ұжшар еді. Қазір бірден-бір микроаудан, – деді Серік. Уақыт шіркін бәрін өзгертеді ғой, Қайреке?

– Ақын саяжайына келдік, маңай жасыл желекке оранып тұр. Есік алдынан бір әйел шықты.

Ақын Әбділда атаның саяжайы ма, қарағым?

Ия, аға!

Сіз кім боласыз?

Мен ақынның саяжайындағы күзетшімін, үй сыпырушымын.

Ақын үйде ме?

Үйде. Сіздерді кім келді? дейін.

Қызылордадан журналист Қайырбек деген азамат деңіз. Қасында баспагер Серік Әбдірайымұлы деген журналист бар деңіз.

Есік қақтық.

Кіріңдер! – деген ақын дауысы күндей күркіреп естілді. Сәлем беріп, өзімізді таныстырдық. Ақын бұрыннан танитын соң менен гөрі Серік Әбдірайымұлымен шүйіркелесіп отырды.

Уа, қарағым, айналайын Серік екенсің ғой. Димаштың – Қонаевтың қасынан қалмай жүрген азаматсың. Әй бәрінен хабарым бар. Адам түгіл ат үркер кезінде туған інісіндей қасында жүрдің, сескенбедің. Димаштың талай кітабын құрастырдың. «Д.Қонаев», «Елу жыл ел ағасы» атты кітаптары нағыз шежіре ғой. Сұқбаттарыңды сүйсіне оқығанмын, айналайын Серік, қаламың ұшқыр. Атаң қазір оқудан қалған, көз көруден, аяқ басудан қалды. Даланы серуендеу мұң. Көзкөргендерден Әбдіжәмил, Әлжаппар ғана келіп тұр. Ұл-қыздарым бір-бір шаңырақ. Шүкір бәріне. Ал, мына қасыңдағың кім?

Әбеке, мен Қызылорда облыстық «Ленин жолы» газеттің қызметкерімін. Атым – Қайырбек, әкемнің аты Мырзахмет. Сізге облыс әкімі Сапарбаев халін біл деп арнайы жіберді. Сұқбаттасуға келдім.

– Уа, айналайын Бердібекжан – ай! Менің аяғым жүруден, көзім көруден, үйден шығудан қалғанымды біреу жеткізген ғой. Саламат болсын. Ағасы ешнәрсеге зәру, мұқтаж емес те. Баяғы көкіректі жарып шығар өлең жоқ. Дауыл бар, екпін жоқ, найзағай бар, жарқыл жоқ, толқын бар, ағысы жоқ дариядаймын...

Жазған кітаптарыма қаламақы келіп жатыр. Зейнетақым жетерлік. Мен өзім қол жаюға жоқ адаммын. Ақынын іздейтін Бердібектей азаматтар көбейгей, көп жасасын. Ағасы Әбділданың баяғыдай бұрқыратып өлең жазудан қалған, жапырағы түскен бұтадай де. Алла қуат беріп жатса туған жерімді – Сырдарияны, Қараөзекті бір шарлап қайтсам деп отырмын. Ұлым Рүстем көлігімен серуендетем деп уәде беріп тұр. Адам арманға тоймайтыны ғой, қарағым?! Ажалға сабыр берсе туған жерді бір аунап қайтсам ғой, шіркін-ай?!

Ақын біраз сыр ағытты. Бердібекке деген шынайы ықыласын төгілте берді. Замандастары жайында естелік айтты. Анасы Айманкүл, сүйікті жары Сараны аузынан тастамай отырды. Содан соң ғасыр Гомері Жамбылдың қасында көп жыл жүргенін, жырларын кітап етіп шығарғанын, бұған Қалқаман, Тайыр, Ғали, аудармашы Павел Кузнецовтің, Қасым еңбегін тізбектеді. Бәрін ұмытпаған ақынның кескін-келбетіндегі қабілет таңырқатты.

– Жамбыл даңқы қалай шықты? Әбеке? – деді Серік. Бұл ұзақ әңгіме. Сұрадың ғой, айтайын.

– Нарком Темірбек Жүргенов маған телефон соқты. Мен ол кезде халық-ағарту комиссарларында қызмет атқаратынмын.

– Парижден Мирзоян телефон соқты, деді Темекең. Өз ойын алдымен Ораз Исаевқа айтыпты. – Қазақ ақын халық дейсіздер. Бұл рас болса алдағы Мәскеудегі декадаға бір қарт ақын апармай болмайды. Біздің мәртебемізді қазақты ақын көтереді. Сүлейман Стальский сияқты бір қарт табыңдар. Ораз мұны маған тапсырып еді. Мен мұны саған тапсырғалы отырмын. Кім лайықты?

– Жамбылдан қолайлысы жоқ!

– Дәл таптың, іске кіріс, Әбділда, – деді Нарком.

Ұзынағашта тұратын Жамбылды тауып алып, қатарға қостық, Мәскеудегі декадаға әзірледік. Өлең-жырларының тігісін жатқызуға шықтық. Бұған – сыбана еңбек еткен Ғали, Қалқаман, Тайыр, содан соң мен болдым. Төгіліп тұрған, тұнып тұрған жыр. Тоқсанға бет бұрса да домбыра шертісі мүлдем бөлек. Содан соң арада бірер ай өтті.

Мәскеудегі онкүндікке пойызбен бес күндей жол жүрдік. Мәскеу құшақ жая қарсы алды. «Правда» газеті Жамбылды суретімен өлеңдерін жариялады. Мәскеуліктер қолында газет. Тұс-тұстан Жамбыл, Жамбыл! – деген сөзден құлақ жаңғырды.

Декада соңында Сталиннің қабылдауында болдық. Көсем Жамбылға бас изеп, пейіл байқатқандай болды. Қабылдау бітті. Жамбыл қабылдаудан шығар кезде:

– Сталин қонаққа шақырады дегендердің қайда, үйіне бір күн қонбай кетеміз бе? – деп қарап тұр. Бәріміз ду ете күлдік. Содан кейінгі тағы бір қызықты оқиғаны ұмытып барады екенмін, естеріңде болсын.

– Бір ғажабы декада күндерінде Жамбыл бес уақыт намазын қаза жібермеді. Кремльдің кең сарайында жайнамазын жайыпті беріп, намаз оқып болғанша қасында тұрғанымыз бар. Бұл да сол уақытта сәл ерсілеу көрінген болар, көсемге бұл хабарды суыт жеткізді дегенді де естіп жаттық. Бірақ көсем "тоқсанға келген адамға тимеңдер, намазын оқыса оқи берсін!" деп кері қайтарыпты деген рас-өтірігі аралас әңгіме желдей ескені жасырын емес. Декададан Жамбыл мәртебесі одан әрі биіктеді. Ленин орденімен наградталды.

– Декада қалай өтті деген сауалымызға:

– Патшалардың 300 жылдығынан кем болмады! – деп Жәкең домбырасын шертумен болды.

Ұлы Жамбылдың Мәскеудегі декада да кезінде Кремль сарайының төрінде жайнамазын жазып жіберіп, ұзақ – сонар намаз оқығаны жайында ақын-жазушылардың талайынан әңгіме естелік, жыр арнағаны ойға орала береді. Ақын Тұрсынай Оразбаеваның «Дана Жамбыл бір дара» атты өлең шумақтарында сол бір сәтті қайталап тұрған секілді көрінді. Зер салып көрелік:

"Не ғажаптар болмаған бұл өмірде,

Жамбыл намаз оқыпты Кремльде.

Сол кездің тәртібінен тайсалмаған,

Батырдың оты бар ма жүрегінде?!

Жеткізіп жыр-сәлемін, тойға назын,

Төгілтіп домбырасы майда сазын.

Атқарып өз кезегін болған Жәкең,

Жайыпты бір бұрышқа жайнамазын.

Үйренген құрақ ұшып сұсты өмірге,

Басшыға сан бүгілген қысқа күнде.

Көмекші қызметкері есі шығып,

Бұл жайды жеткізеді Сталинге.

Жымиып миығынан күліп мұртты,

– Жайына қалдыр, - деді үрікпе сен,

Намазын оқып болса, жайлап сұрап,

Не қажет екендігін біліп кел, сен...

Тимеңдер, құрметтеңдер, аялаңдар,

Бұл қартты теңемеңдер жай адамға.

Көрмеген рақатын көрсін енді,

Тоқсаннан жүзге жасы таянғанда.

Өмірі – тұнған тарих,

Өнері – жыр,

Жырымен көңілдерге себеді нұр.

Дарыны, даналығы дариядай,

Жиырмасыншы ғасырдың Гомері бұл!

  

   Ақын Әбділда Тәжібаевпен кездесу, сол бір іссапар естен кетпейді. Бұл жайында кезінде облыс әкіміне қаз-қалпында баяндағанымыз бар. Әкім содан соң өзінің мейірім шуағы мен шапағатын көрсеткені өз алдына бөлек әңгіме.