ЖИЕНДІ СЫЙЛАП ЖҮРМІЗ БЕ?

Неге екені белгісіз, соңғы уақытта қазақтың сөзін өз орнымен пайдаланбайтын жандар көбейіп барады. Сөзді қате айтып жүргендердің көбісі салт-дәстүрімізден хабары бар, оқыған тоқығандар. Мәселен, халқымызда немере мен жиен деген тамаша сөздер бар. Осы ұғымдардың мәнін кетіріп жүргендейміз.

Бүгінде «жиен» деген сөзді жиі қолдана қоймаймыз. Қолдана қалсақ оны өзгеден бөлектеп тұрғандай кінәлі күй кешеміз. Себебі қазіргі уақытта ұлдың да, қыздың да баласын «немере» дейміз. «Жиен емес пе» десеңіз, бірі «ол да немере» деп дүрсе қоя берсе, енді бірі «қыздың баласы, ұлдың баласы деп бөлмейміз, біз үшін бәрі де тең» дейді. Иә, баланың барлығы тәтті. Оған дау жоқ. Десе де, атадан келе жатқан «жиен» деген ұғым мен оған деген құрмет аласармаса екен дейміз.

Қазақ халқы әу бастан-ақ туыстық атауларды жік-жігімен бөліп, ерекшелігіне қарай екшеп кеткен. Солардың ішінде «жиен» де бар. Қыздан туылған баланы «жиен» деп атап, «қыздан туғанның қиығы жоқ» деп оған үлкен құрметпен қараған. Нағашылар үшін жиеннің орны әрқашан да ерек. Тіпті «жиен мыңнан үлкен» деп ерекше ілтипат білдірген. Бірақ жиенді ешқашан «немере» деп есептемеген. Бұл өзге деп өзектен тепкендігі емес. Бөтенсіткендігі де емес. Ал немере кім? Ол – өз қаның, ұлдан туған бала. Қарашаңыраққа ие болып, әулеттің түтінін түтететін де – немере. Дәстүрлі қазақ даласында «жиенге» байланысты түрлі ырым-жоралғылар сақталған. Жиенге ерекше көзқараста болған. «Жиенді ұрсаң, қолың қалтырайды» дейді. Бұл жиеннің бағасының жоғары екендігін дәлелдеп тұр. Ал жиен болса нағашыларынан қалағанын алуға қақысы бар. Ат мінем десе де, шапан кием десе де жиеннің қолын қақпаған. Тіпті оған арналған арнайы дәстүр де бар. Алайда, бүгінде бұл дәстүр де ұмыт болып барады. Үлкендер қауымынан бірен-сараны ғана білмесе, замандастарымыз тіпті естімеген де. Тіпті орта жастағы аға-әпкелеріміз бұл дәстүрден хабарсыз екен. Бір ағамыз «жылқыға салынатын құрықтың бір түрі-ау шамасы» деп топшалады. Ерекше орны бар дәстүрді ескермей кеткеніміз өкінішті.

Жиенге арналған бұл дәстүр «жиенқұрық» деп аталады. Өткенге көз сүзсек, нағашысы жиенінің бетін қайтармай үш рет қалағанын беруге міндетті екен. «Жиенқұрық» кей жерлерде «қырық серкеш» деп те аталады. Ол тіпті Тәуке хан тұсында қазақ мемлекеттілігі мен құқықтық жүйелерінің дамуында маңызы зор болған «Жеті жарғыда» да атап көрсетілген. Онда нағашысы жиеніне «қырық серкеш» беруі керек. Жиені нағашысына «қырық серкешімді алуға келдім» деп арнайылап барғанда, оны құр қайтармай, қалағанын береді» деген нұсқау да болған. Міне, әз Тәуке заманынан жалғасын тауып келе жатқан «жиенқұрықты» бүгінде ел-жұрт ұмытуға айналды.

Жалпы, қазақ халқы қыздан туған баланы «жиен» деп атап, оны қатты құрметтеген. Қыз баланы жат жұрттық деп есептегенмен де, жиендерін жат болып кетпесін деп үнемі үйіне қонаққа шақырып, оны тік тұрып күтіп алуды мәртебе санаған. Жиен ес біліп, етек жапқан сәттен оны нағашылары қамқорлыққа алып, нағашы атасы оған үйірлі жылқы ішінен бір тай атайтын болған. Оны бәсіре тай немесе «жиенқұрық» деп айтады. Яғни жиен құрық салған тай деп есептеледі. Аталып қойған тайды союға, иә болмаса басқа адамға беруге болмайды. Жиен үшін де нағашысы сыйға тартқан жылқының орны ерекше болған. Нағашысы берген бәсіремен топ жарып, бәйге алған шабандоздар, аң аулап, құс салған әйгілі саясаткерлер, сал-серілер ел ішінде көптеп кездескен. «Үйдің жақсы болмағы – ағашынан, ұлдың жақсы болмағы – нағашыдан» деген сөз осындайда айтылса керек.

Сондықтан «жиен» деген сөзді қор көрмей, оның орнының төр екенін біле жүргеніміз абзал. Жиеніңізге мінгізер бәсіре тайыңыз болмаса да, бұл дәстүрді бүгінге лайықтап, жаңғыртуға болады емес пе? Сіз қалай ойлайсыз?