Тұтынушы құқығы қалай қорғалып жүр?

Сауда және интеграция ми­нистрі Бақыт Сұлтановтың өзі «Тұ­тыну­шылардың көрсетілген қыз­метке көңілі толмайтыны әлі де болса жоғары болып тұр. Са­тып алушыларды мазалай­тын сұ­рақтар жыл сайын қайта­лану­да», деп мойындаған болатын.

Былтырдың өзінде министр­лікке 30 мыңға жуық шағым жолданған. Соның нәтижесінде қазақстандықтарға 249 млн теңге қайтарылыпты. Тұтынушы­лар құқығын қорғау комитеті­нің хабарлауынша, азаматтар кәсіпкерлерге қатысты мынадай мәселелер бойынша жиі шағымданып жатады: сапасы тиісті деңгейдегі немесе тиісті деңгейдегі емес тауарды қайтып алудан немесе айырбастаудан бас тарту; сатушы немесе тауар туралы ақпаратты ұсынудан бас тарту; тауарды алғанын және қажетті сертификаты бар екенін растайтын құжатты көрсетпеу; жұмысты сапасыз орындау; қызметті сапасыз көрсету; келісімшарт толтыру кезінде тұтынушылар құқын бұзу; форс-мажор жағдайында келісімшартты бұзу кезінде алдын ала төлемді қайтарудан бас тарту.

«Сатыбалды» тұтынушылар құ­қығын қорғау қоғамдық бір­лестігінің төрағасы Серік Мо­мышевтің айтуынша, тұты­нушылар құқығын көп бұза­тын­дардың бірі де бірегейі микро­қаржы ұйымдары екен.

– Негізінен «Банк және банк қыз­меттері туралы» заң талаптары жиі сақталмай жатады. Әсіресе, «Займер», «Тенге KZ», «Коке» сияқты микро­қар­жы ұйымдарын атап айта аламын. Тұ­тынушылар құқығына бейжай қа­рай­­­тын мекемелер қата­рынд­а пәтер жөн­деумен айналы­сатын құрылыс ұйымдары да бар. EKB Group ЖШС 3 млн тең­геден аса сомадағы келі­сім­шарт міндеттемесін орын­да­май қойған. Сарыарқа аудан­дық соты болса, шешімді зардап шегушілердің емес, заң бұ­зу­шылардың пайдасына ше­шіп берген. Көп жағдайда мик­ро­қаржы ұйымдарынан несие алып, оны уақытылы төлей ал­ма­ған зейнеткерлердің құ­қы­ғын қор­ғап, көмектесуге тура келеді. Іс сот орын­даушы­ларына кетіп қалса олар зейнет­ақы шотын бұғаттап тастайды. Ал бұл заңға қайшы. Олар зейнетақы төлемі бойынша мемлекеттік орталыққа қағаз жіберіп, өз кезе­гінде зейнетақының 50 пайыздан көп емес бөлігі ғана ұсталуы керек, – дейді С.Момышев.

Тұтынушылар құқығын қор­ғау саласындағы саясатты қалып­тастыру басқармасының басшысы Олжас Сейітбеков қолға алынған E-tutynushy онлайн қосымшасы әлі өз тиімділігін көрсете қоймағанын айтады.

– Онлайн жобаның басты мақсаты – кәсіпкер мен тұ­ты­нушы арасында дәнекер болу. Қазіргі талапқа сәйкес кәсіп­кер тұтынушының шағымына 10 күн ішінде жауап беруі керек. Жауап бермесе әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Жоба енді ғана басталғандықтан бірқатар кемшілігі бар. Біз сол қателермен жұмыс істеп жатырмыз, – дейді О.Сейітбеков.

 

Қазір елімізде тұтынушылар құқығын қорғауды мақсат еткен 50-ден аса қоғамдық бірлестік жұ­мыс істейді. «Әділет» қо­ғам­­дық бірлестігі төраға­сы­ның орын­басары Тұрсын Жағы­па­ро­ва­ның айтуынша, салада шеші­мін таппай дағдарып тұрған мә­се­­лелер көп-ақ. Соның бірі – қар­жы­­ландыру проблемасы.

– Тәуелсіздік алғалы бері 30 жыл ішінде бұл салада үл­кен нәтижелерге қол жет­кі­зе ал­мадық. Заңға 2016 жылы енгі­зіл­ген өзгеріске сәйкес тұтыну­шылар құқығын қор­ғау­мен айна­лы­сатындарға де­меу­шілік жасалмайды. Бұл бір жағынан алғанда дұрыс та шығар. Себебі кейбір ұйым­дар кәсіпкермен бірігіп, тұты­ну­шылар құқығы назардан тыс қалуы кәдік. Алайда кез келген іс алға жылжу үшін қар­жыландыру керек. Онсыз көп шаруа шешілу кезегін күтіп қалады. Сондықтан бұл мәселеге министрлік те бас ауыртуы керек. Тағы бір айта кетерлік нәрсе – бірыңғай ақпараттық жүйе де дұрыс жұмыс істеп тұрған жоқ. Тұ­тынушылар құқығын шешу жо­лында тек министрлікке  сүйенбей, жергілікті билік орган­дарына арнап ыңғайлы жүйе жасауымыз керек, – дейді Т.Жа­ғы­парова.

Сондай-ақ С.Момышевтің айтуынша, тұтынушылар құқын қор­ғайтын бірлестіктер мен про­ку­ратура арасында бітіспес кү­рес бар.

– Біз істі сотқа немесе тергеу орган­дарына дейін жеткізбей шешу үшін ұйымдарға сотқа дейінгі айыптау жібереміз. 10 күн біткен соң талап арызымен сотқа немесе жеке шағыммен про­ку­ратураға жүгінеміз. Ал олар болса біздің позициямызды қолдай бермейді. Олар бізді сынған унитаз бен ыдыс-аяқ бо­йынша ғана шағымдануға құқы­лы деп есептейді. Бірақ олар тұтынушылар құқығын қорғау туралы заңға терең үңілер болса, азық-түлік пен жиһаз сатып алушы адам ғана тұтынушы емес, банк, жөндеу ұйымдары, химиялық тазалау мекемелері, сұлулық салондарының қызметін пайдаланушылар да тұтынушы екенін естен шығармау керек, – дейді құқық қорғаушы.

Тап қазір елдегі тұтыну­шы­лар саны – 18,7 млн адам. Олар күніне 6 млн-нан аса та­­­­уар са­тып алады және қызметтер тұ­тынады.

Заң бойынша тұтынушылар құқын қорғаудың үш сатылы жүйесі қалыптасқан. Бірінші кезеңде заң аясында мүддесі тапталған тұтынушы тікелей са­ту­шыға (дайындаушы, атқа­ру­шы тұлғаға) шағымдана алады. Бұл ретте қоғамдық бірлестіктер көмегіне де жүгі­ну­ге болады. Егер бұл істен нәтиже шықпаса мемлекеттік органға, яғни тұ­ты­­нушылар құқын қорғау ко­ми­­тетіне хабарласса болады. Өз кезегінде олар бизнес ие­сі­не қатысты әкімшілік шара қол­да­нады. Үшінші кезең – істің сотта қаралуы. Қос тарап ортақ келісімге келе алмаған жағдайда дау-дамайға сот араласады.

Қазіргі кезде «Тұтыну­шы­лар­дың құқықтарын қорғау туралы» заңға түзетулердің 2-пакеті әзірленіп жатыр. Ко­­­­ми­теттің хабарлауынша, жаңа талаптар тізбегі әр­түр­лі түсіндірмелері бар құ­қық­тық олқылықтарды, анық емес нормаларды жоюға бағытталған. Пандемия бас­тал­ғалы бері онлайн сауданың өрістеуі де осы саладағы құқық бұзушылықтарды көбейткен. 2020 жылы 689 адам интернет-дүкендердің жұмысына және онлайн-қызметтерге қатысты шағым білдіріпті. Қабылданған шаралардың арқасында тұты­ну­­шыларға 13,2 млн теңге қай­­тарылыпты. 2021 жылдың бес айында 556 қазақстандық жү­гініп, оларға 7 млн теңге қайтадан тұтынушы қалтасына түскен. Осыған байланысты 2-пакетте электронды сауда­ны тұтынушылардың құ­қық­тарын қорғауды күшейту жө­ніндегі бөлім көзделген. Ми­нистрлік 2025 жылға таман тұтынушылар құқығын қор­ғау саласында қа­нағаттану деңгейін 80 пайызға арттырамыз деп белсеніп отыр. Со­нымен қатар «саннан – са­паға» атты ұстанымды серік еткен ұлттық тұтынушылар қа­уым­дас­тығы құрылмақ. Атал­ған қауым­дастықтың іске аралас­уы тұтынушылар дау-дама­­йын шешудегі мемлекет үлесін азайт­­пақ.