Фото: Imghub.ru

Human Rights Watch ұйымы мен Норвегияда орналасқан Uyghur Hjelp ұйымы жариялаған зерттеуде үкімет атаулары өзгертілген 630 қауымдастық туралы құжат көрсетілген.

Діни, тарихи немесе мәдени белгісі жоқ жаңа атаулар 2009 және 2023 жылдар аралығында болған мыңдаған зияны жоқ атау қатарына кіреді. 2017-19 жылдар аралығында дінге немесе ұйғыр мәдениетіне қатысты кез келген сөздер, соның ішінде Қожа, сопылық діни ұстаз атағы деген атауы бар 25 ауыл өзгертілді. ханика – сопылық діни құрылым түрі атауы 10 ауылдан алынды, мазар сөзі кездесетін 41 ауыл атауы өзгерді.

Билік ұйғыр патшалықтарына, республикаларына немесе басшыларына қатысты атауларды да өзгертті. Шыңжаңда бұдан былай "хелпе", "халифа" (әмірші) немесе "мешіт” деген сөздер бар бірде-бір ауыл жоқ.

Ұйғырлар негізінен Шыңжаңда тұрады. Оларды Қытай билігіне қарсы шықты деп айыптап келеді.

2018 жылы Ақто ауданындағы Ақ Мешіт ауылы Бірлік ауылы болып өзгерді. 2022 жылы Қарақау ауданына қарасты Дутар ауылы Қызыл Ту ауылы болып аталды. Дутар – ұйғырлардың дәстүрлі аспабы.

"Бұл – Қытай үкіметінің исламды лаңкестікпен шатастырып, қабылдаған шараларының бірі. Олар ислам немесе арабтың кез келген сөзі қауіп төндіреді деп ойлайды, сондықтан олар бұл нәрселерді Қытай идеологиясына сәйкес өзгертті. Мешіттерді бұзып, ауыстырып, қайта салды. Қытай үкіметі сөз бостандығы, мәдени бірегейлік және діни бостандық аспектілерін бұзып отыр” – деді Human Rights Watch ұйымының Азия бойынша директоры Элейн Пирсон.

Адам құқықтары жөніндегі заңгер және атлантикалық кеңестің аға ғылыми қызметкері Райхан Асаттың 2016 жылы Шыңжаң түрмесінде інісі жоғалып кеткен.

"Ауыл атаулары тек тарихи дәлел ретінде емес, қауымдастық байланыстары мен ерекше қала мәдениеті мен құндылықтарын білдіреді. Мемлекеттің жою және ауыстыру саясаты ұйғырларды тарихынан, мәдениетінен және өркениетінен ажыратуды көздейді", – деді ол.

Шыңжаңда енгізілген басқа да саясаттар сияқты, жер атын өзгерту тәжірибесі алғаш рет Тибетте қолданылған. 2023 жылы Қытай үкіметі ресми құжаттарда Тибетті "Сизан" деп атай бастады. 2017 жылдан бастап ол Аруначал-Прадештегі жерлерге ресми қытай атауларын берді.

Пирсонның айтуынша, лагерьде болып шыққан әйел үйіне қайтуға автобус билетін сатып алмақ болған, бірақ оның ауылы енді жоқ болып шығыпты.

2014 жылы лаңкестікпен күресу мақсатында ұйғырлар мен басқа түркі мұсылмандарының миллиондаған адамы қайта тәрбиелеу лагерьлері мен түрмелерге қамалды, сақал қою немесе діни кітап оқу сияқты қылмыстық жауапкершілікке тартты. 

Жаппай еңбекті мәжбүрлеп көшіру бағдарламалары, мәжбүрлі әлеуметтік қайта тәрбиелеу, азаптау және күштеп жоғалту, сондай-ақ мәжбүрлі репродуктивті бақылау туралы деректер бар.

2021 жылы Human Rights Watch ұйымы Қытай үкіметі адамзатқа қарсы қылмыс жасады деп мәлімдеді. 2022 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары Қытай үкіметінің адам құқықтарын бұзып жатқанын анықтады.

Кейбір елдер бұл әрекеттерді геноцид деді.