Мақалаға қалам сала бастағанда өз-өзімнен қысылдым. Неге дейсіз бе? Тәуелсіз ел болып, тұғырға қонғалы 26 жыл толса да салт-дәстүрді әлі күнге баспасөз бетінде Жамал апайдың «Алтай» әні сықылды айтумен, қаузаумен келеміз. Біз сонда қашан қазақ болып, қашан қазақтың салт-дәстүрімен өмір сүрмекпіз? Қашан бала-шаға: «мен, қазақпын» деп қазақ екенін мақтанышпен әлемге жаңғыртып айта алады. Аталарымыз: «Айтушыдан сөз қалмайды, тыңдаушыдан сөз қалады» деуші еді. Әлде бұл да соның кері ме?
Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы дер кезінде жарияланды. Осы құнды құжат өміршең болғалы бері  халық арасында рухани өсу, тыныстау бар. Жарғақ құлақты журналист үшін «рухани» сөзі – қастерлі қасиеттей. Жалған дүниені неше мәрте жалпағынан бассаң да, рухани жан-дүниесіз, рухани байлықсыз – байлаулы баспақсың. Әрі кетсе – әнебір төбеден шаң көрсетіп қаласыз. Әрі қарай тоқырау, тоқтап тұрады. Әлгідегі кеудені шіреген «шіркін көкірек» су сепкендей сап. Өйткені, дүние-байлық – шіриді, тозады, көнереді, бүлінеді, тіпті қанағатсыз дертіне ұшыратады. Ал, рухани байлық – мәңгілік. Адам жаны оқыған, ізденген сайын – алмастай жарқырап, теңіздей тереңдейді. Міне, байлық деген осы. Рухани бай адам – мемлекеттің баға жетпес байлығы, қазынасы.
«Рухани жаңғыру» дегенде осы біз бірінші нені түгелдеуге тиіспіз? Неден бастағанымыз жөн? Рас, тарихқа мән бергеніміз абзал. Десе де, сол тарихты сан ғасыр бойы жасап жатқан ұлттың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы емес пе еді? Ендеше, жаңғырудың әлқиссасын неге салт-дәстүрден бастамасқа? Бұған дейін де ұлыларымыз айтып кеткендей, «Елді жоғалтамын десең – салтынан айыр, халықты жоғалтамын десең – елдігінен айыр». Елдігінен, дәстүрінен ажыраған ұлт – жалаңаш адам секілді жұртқа көрінуден жасқанып, күндердің күнінде бұтаны паналамақ. Мейілінше, рухани жаңғыруды – бабалар  ұстаған алтын діңгек – дәстүрімізден бастау ләзім.
Тағы да неге деген сұрақ туады? Айтайық. Қаланы былай қойып, ауылды алайықшы. Қазір ауылдың өзінде атқа отыратын жігіттер аз. Дәстүрімізде жылқының орны бөлек болған, оны білесіз. «Қамбар атаның» тұқымы мінсең – көлік, жесең – ет, кисең – киім. Патриоттық тәрбиеде де жылқы малының  тиімділігін жыр ғып, майын тамызып  айтуға болады. Әсіресе, денсаулыққа пайдасы – шаш етектен. «Көкпар», «Бәйге», «Аударыспақ, «Теңге алу» сынды ұлттың ұлағатты ойындары қазақтың қарадомалақ баласын батылдыққа, дәлдікке, саулыққа тәрбиелесе, медицинада да жылқының талай науқастың дертіне шипа екенін жақсы білеміз. Жылқымен таза ауада серуендеу – аутизм ауруына бірден-бір ем. Ертеректе атқа мінген аталарымызда омыртқа жарығы, белсіздік, қуық, өт ауруы деген мүлдем болмаған. Жылқының дене жылуы – қазіргі күні аяқ алып жүре алмайтын  көптеген ауру түріне таптырмас шипа. Қазірдің өзінде ауылда атқа мінген жігіттер некен-саяқ. Ал, он-он бес жылда тіпті, атқа қонған ерлерді таппай қалмасымызға кім кепіл? Біз кімнің ұрпағы едік? Бүгін кімбіз, ертең кім болмақпыз? Болашақта, бәлки бір-бірімізге әуе көлігімен қатынармыз, басқа да өзгеріс болар. Сонау ғасырда утапистердің қиялы кейін келе орындалды емес пе? Біз де сондай ғылыми жетістіктер, озық технологиялар жүзеге асар. Алайда, ол сенің ұлтыңды, ұлылығыңды ұлықтай алмайды. Нағыз ұлылық – қанмен келген қасиет. Ол – ұлттық ұлы мөрі. Оны ешқандай құдірет өшіре де, өлтіре алмайды. Инновация, технология – ол өркениеттің көші, жаһанданудың талап-тілегі. Жұтқыншағына жұдырықтай келмейтін аз халықты жұтып жіберу – жаһандануға түкке тұрмайды. Ал, сан ғасырлық соқпағы мен сүрлеуі қалыптасқан, санасына салты, жадына дәстүрі сіңген ұлтты ешбір жаһандану ала алмайды. Өйткені, оны ұлттық болмысы, ұлтқа тән тазалығы мен даналығы сақтап қалады.   
Кезінде әкелерміз үлкен ас келгенде табақтағы басты алып, бірімізге таңдайын, бірімізге көзін, құлағын, тілін асататын. Соған қырық пышақ болып таласып қалатынбыз. Аңдып отыратынбыз. Қазанда қайнап жатқан шикі сирақты сыртынан еншілеп: «менің сирағым, сенің сирағың» деп оған да даурығатынбыз. Қазір, баланың мұнан хабары шамалы. Бұл жерде баланы жамандайын деп, немесе тырнақ астынан кір іздейін деп отырғаным жоқ. Мақсат – көзі ашық, көкірегі ояу оқырманға ой салу, қазақы дәстүрдің қазанын тағы бір қайнату. Таңдай мен көздің орнын бүгінде чипси, кола, кериешки сынды химиялық қоспасы бар зиянды тағам түрлері басты. Бірде  немересіне құлақ ұсынған атасы: «Балам, құллыға деп, ала ғой, сақ құлақ боласың» десе, немересі: «Ата, құлақ болғанның несі жақсы» деп елді күлкіге қандырды. Мұнан нені ұқтық? Құлақтың мағынасын түсінбеген бүгінгі бала ертең өзі ата-ана болғанда перзентіне нендей ақыл айтпақ, жол көрсетпек.  Жалғыз бұл емес көптеген бала құйқаның дәмін білмей өсіп келеді. Қазақылықтың қасиетін, ұлттың намысын жыртпайтын ұрпақтан келешекте нені сұрайсыз, нені талап етесіз? Немесе, ата дәстүрден қалып бара жатқан ата-ана баласына не айта алады, егер ол өзі білмесе – ұрпағына нені үйретеді? Құлақ ұсынғанда – мұрнын тыржитқан, яки болмаса дастарханнан ат тонын ала қашатын «сарыауыз балапанның» қылығын жасай ма?
Жер бетінде ұлтының табиғатынан, болмыс-бітімінен айрылған елдер жетерлік. Болмысын айтпағанның өзінде, тарих сахнасынан мүлдем жоғалып кеткен ұлыстар да болған. Әйгілі «Бизон» оқиғасы есіңізде болар. Көкорай шалғын жері, тірлікке талғау тауы бар үндістерді ағылшындар қалай  құрығына түсірді? Үндістердің шұрайлы жеріне көз  тіккен «қызылкөз ағылшындар» алдымен олардың дәстүрін зерттеген. Қорыта келе, тайпаның ең жанды жері – бизоннан ұстаған. Ол – үндістің азығы әрі рухы болатын. Табиғи заңдылықпен территориясына бизон келгенде тоқтық мерекесін тойлайтын. Себебі, бизондар көші келгенше үндістер қолда барды талғажау ететін, терімшілікпен айналысатын. Таудай сиырды талғажау еткен жаужүрек тайпаны аштыққа ұшыратқан. Қалай дерсіз? Жылына екі мәрте үндіс жерінен өтетін бизондарды ақ нәсілділер азғындықпен атып өлтіріп, терісін сыпырып кете барған. Бизондар құрт пен құзғынға жем болған. Осындай жолмен басы иіліп, белі бүгілмеген жауынгер халықтың жігері жасыған. Кейін келе тайпаның тоз-тозы шыққан. Айлалы ағылшындар бүкіл өмірі бизонмен байланысты болған үндістерге осылайша дәстүрін жою арқылы ойсырата соққы берген. Ешкімге мойынсынбаған «дала көкжалының» сағын сындырып, ақыр соңында тарихтан аластатып тынған. Үндістер үшін бизонды қыру –  буынсыз жерге пышақ ұрғанмен бірдей еді.
Қарап отырсақ, қазақ қоғамында қонақ күту – үлкен әдеп саналған. Ет тағамы қонақтың сипатына, жолына қарай тартылған. Малдың әр мүшесі – қонақ ретіне қарай ұсынылған. Көбіміз қай қонаққа қандай мүше ұсынылатынын жете білмейміз. Қазақтың дастарханы, қонақжайлылығы – тұнып тұрған философия. Үлкен ғылым. Егер біз оның маңызын түсініп, мағынасын қазір ұғынып, ұрпағымызға соны бере алмасақ – ұлт деген атаудан садақа кетейік. Ұлт болғанымыз қайда, сонда? Мәңгүрт, маргинал ұрпақ – кімге пана болып, кімге опа әперген?
Мәселен, жапон баласы 1-сыныптан бастап туған ауылының тарихын, дәстүрін жаттайды. Оны ұғынып алған соң осы аудан, аймақ, республикаға қарай бет алады. Осыларды жадына мықтап тоқып алған соң барып әлемдік деңгейдегі тарих, дәстүрмен танысады. Жапонды жапон етіп тұрған жапон баласының болмысы осы. Біздің мақсұтымыз – қазақты қазақ ету. Өзегі таза, өнегесі мол – қазақ азаматын тәрбиелеу. Табақ тарту – сый-құрметтің ең жоғары көрсеткіші. Қазір табақ тарту мәселесі аса өзекті бола қоймас. Өйткені, табақ жасар кісілер бар. Жиырма-отыз жылдан соң бұл өзекті мәселеге айналады. Өйткені, не үйдегі үлкендер, не мектепте түлікті жіліктеу, оны табаққа тарту дәстүрін үйретіпотырған жоқ. Уақыт өтеді, сонда табақ тарту дәстүрі алдымыздан «табақ тартып» шығады. 
Тәрбиенің қайнар көзі – отбасынан кейінгі ошақ – білім беру ұйымы. Келісеміз, білім саласында реформа толып жатыр. Түптеп келгенде, бәріміздің арманымыз – елімізді елдіктің, егемендіктің тұғыры ету. Мысалы: аралда тұратын Саха деген халық бар. Өздерін орыс есептейді. Мақтанып: «Біздің ұлы орыс халқы» деп сөйлейді. Олар өздерінің ата-баба дәстүрін, салт-санасын ұмытқан халық. «Біреудің қателігі – біреуге сабақ». Бізде де мектеп табалдырығынан бастап дәстүр сабағы өтілсе, одан ұтылар ма едік? Әлде ұтар ма едік? Қазақ деген ұлт та ажырасу болмаған еді. Үйлену оңай болғанымен – үй болу оңай болмай тұр. Әр отбасында он-он бестен бала туатын еді. Қазір екі-үштен әрі аспай қалды. Баталы сөз бен аталы сөзге тоқтаған ел едік – қазір кей қариямыз аталық өнеге көрсетпек түгілі: «Айналайын, елге не деп ақыл айтайын, туған балам тілімді алмайды» деп мұңын шағып жүр. Құрбымның үйіне қыдырып барып едім, баласы әбден еркелігін көрсетті. Не тамақтана, не дұрыстап әңгімелесе алмадық. «Төбемізге шығып кеткесін»: «Кішкене балаға кейіп қойсаңшы» деп едім, басым пәлеге қалды. «Баяғы заман емес, бүгінде баланы еркін өсірмесең – ертең әркімнен таяқ жеп жүреді. Еркін болғаны жақсы». Үш жасар бала қазір анасын тыңдамаса, ертең ер жеткенде тыңдай ма? Қалай ойлайсыз? Мұның барлығының түйіні біреу – санаға дәстүрдің сіңбеуі.
– Батыста жақсы дәстүр бар. Босаға аттаған жас келінге қазақтың ұлттық ою-өрнегімен әшкейленген, тәуір тауардан тігілген ұзын көйлек кигізеді. Оны енесі арнайы тіктіреді. Мейілінше, мұнда үлкен тәрбиелік мән бар. Ұлттық киім – ұлттың белгісі. Қазақ әйелінің бейнесі – қазан-ошақпен байланбай, ұлтқа арқа, сүйеу болатын ұл тәрбиелеу, ізетті қыз өсіру де – мақсұт. Бұл дәстүр ұлттың қасиетін сақтап, қадірін білуге үндейтіндей. Рухани биік тұру. Оны сезінген келін әр адымын аңдып басып, инабаттылық танытуға тырысады. Бізде, шолтаң еткен қысқа қалат кигізіп, елдің алдына мүсінін көрсетіп шығарамыз. Қалат киген келін: «орным асхана екен» деп қабылдауы мүмкін. Бұл да бір үйренерлік дәстүр, – дейді аудандық әйелдер кеңесінің төрайымы Күлжауһар Раева.   
ТҮЙІН
Шалбар, етегі қысқа көйлек кию – әдебімде жоқ. Жағдайға орай, бірер сағат шалбарлануға тура келді. Аз-маз уақыт шалбар кигенімде өзімді қалай жайсыз сезінгенімді көрсеңіз. Тысқа шығуға батылым бармады. Жан-жақтан: «Қандай жарасымды. Арасында шалбар да киіп жүру керек» деп қояды. Соңғы рет қашан шалбар кигенімді есіме түсіре алмадым. Бірақ ішімнен: «Бүйткен шалбарыңа рақмет»,–  дедім. Мысал көп, айтпаса сөздің атасы өледі, ата-ана күндіз жұмыста. Қазіргі кезде бар тәрбиені мектеп беріп тұр. Алаңдайтыны сол. Ал қазақтың тәрбиесі салтпен беріледі, дәстүрмен дариды. Бізден ұсыныс болсын, мектепке тікелей болмаса да, жанама не тәрбие сағаты іспетті «Дәстүртану» пәнін енгізсек құп болар еді. Айту парыз – тыңдар құлақ болса...